Есік Алтын адамы

Басқа мағыналар үшін Алтын адам деген бетті қараңыз.

Есік Алтын адамы – Алматы облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші. 1970-ші жылдарының басында Алматы облысы Есік қаласының оңтүстік-батыс шетіндегі, Есік өзенінің сол жақ жағалауындағы темір дәуірінен сақталған сақ обасы Есік обасынан табылған алтын киімді сақтар тайпасының жас көсемінің табылған мүрдесі.^[1]

Зерттелуі

Есік обасында 1969-1970 жылдары К.А. Ақышевтың жетекшілігімен археологиялық қазба жұмыстары жүргізіліп, бұл жұмыстарға Б.Н. Нұрмұханбетов, А.С. Загородний, Ә.К. Ақышев, Т.В. Воробьева (суретші), О.В. Медведев (фотограф) қатысты. Есіктен табылған "алтын киімді адамды" қалпына келтіру жұмысын К.А. Ақышев пен В.И. Садомсков жасады.
"...Қайтыс болған адам үлде мен бүлдеге оранған жоғары лауазымды адам болса керек. Бұл киімді жауынгер салтанатты қабылдаулар мен мереке күндерінде киген. Басында – жебе тәрізді биік бас киім, алтын қаңылтырмен, пластиналармен сәнделген, сол құлағына көгілдір ақық салпыншағы бар алтын баулы сырға таққан, мойнында алтын гривна, үстінде алтын шапан, оған алтын қаңылтырлар тігіп сәндеген, саусақтарында екі алтын жүзік...", археологияның атасы академик К. А. Ақышев "алтын адам" туралы осылай деп суреттеп жазды. "Алтын киімді адам" қазірде "Есік көсемі" немесе "алтын адам" деген атпен дүние жүзіне әйгілі болды.

Алтын адамның жерленген орны және мәйітінің сипаты

Алтын адам қырықтан астам қорғаннан тұратын үлкен қорымның оңтүстік жағына жерленген болатын. Есік обасының диаметрі 60 м құрайды, биіктігі – 6 м, оның үйіндісі көп қабатты. Обаның ішінде екі жерлеу орны орналасқан: орталық және қапталындағы (оңтүстік). Орталық жерлеу орны ежелгі тонаушылардың әсерінен бұзылған болса, ал қапталындағы жерлеу орны сол қалпында сақталған.
Есік қорғандарындағы жерлеу орны б. з. д. IV ғасыр соңы – III ғасырға жатқызылады.

Жерлеу құрылысы

Жерлеу құрылысы жоспары бойынша тікбұрышты шұңқыр күйінде келген, ондағы тянь-шань шыршасының өңделген бөренелерінен тұрғызылған құрылымының ұзындығы 1,5 м-ден 3 м-ге дейін барады. Шұңқырдың ішкі өлшемі бойынша көлемі – 2,9х1,5 м, ал сырты – 3,3х1,9 м, тереңдігі – 1,5 м.^[2]

Жерлену ғұрыпы

Жалтыраған салтанатты киім кигізілген және толықтай қаруланған мәйіт аяқ-қолын түзу жіберіп шалқасынан жатқызылған, басы батысқа, жүзі жоғары қараған. Оң жамбасын бойлай (дәлірек айтқанда, портупеяға асылған) қызылағаштан істелген сабы бар темір қылыш жалпақ жағымен жатыр. Портупея белдігіне алтын ақсауыттар ілінген, олардың бетіне арыстанның бедерлі бейнесі түсірілген. Кеудесі мен сол қолының арасында былғары қыны бар ағаш сапты темір қанжар жатыр. Ол аң стилінде алтын пластиналармен және қасқырдың бүктетілген бедерлі бейнесі бар қаңылтыр-оқсауытпен безендірілген.

Ілеспе бұйымдары

Жерлеу орнынан мәйіттің қаңқасы қатаң тәртіпте орналастырылған ілеспе бұйымдар кешені – шамамен төрт мыңнан асатын бұйымдар, темір семсер мен қанжар, алқа, екі жүзік, қола айна, отыз бір қыш ыдыс, металдан (күміс пен қола) және ағаштан жасалған ыдыстар, күміс қасық, ағаш ожау және ақық пен пастадан жасалған моншақтар – табылды.
Мәйіттің қатарында, сол қолының шынтақ тұсында, алтын ұшты жебе жатыр. Осында, шынтақтан жоғары сабына айналдыра алтын таспа оралған қамшы жатыр, одан жоғарыда ішіне қола айна мен қызыл бояу салынған керек-жараққа арналған жібек дорба жатыр.
Еденде тамақ пен ғұрыптық ыдысқа арналған сауыттар тұр. Оған жазуы бар күміс тостаған мен бірнеше жыртқыш құстың тырнағы мен тұмсығына ұқсас алтын пішінді пластиналар салынған алтын жалатқан қола табақ жатады.
Ыдыстарды қойып шығуда белгілі бір реттілік сақталған. Саздан істелген ыдыстар мен ағаш ыдыстар бөлек қойылған. Оңтүстік жағына ағаш ыдыстар, қасына табақ пен шөміш қойылған. Басқа қабырғада саз құмыралар, оның алдында қыш тостаған, табақ пен қасық тұр. Қола тостаған бір шетке – мәйіттің бас жағына қойылған.
Есік қорғандарындағы жерлеу орны б. з. д. IV ғасыр соңы – III ғасырға жатқызылады.

Бас киімі

Антропологтардың анықтауы бойынша жерленген адам 17-18 жаста. Сүйегінің ұзындығы бас сүйегінен өкше сүйегіне дейін 165 см құрайды. Ол алтынмен кестеленген киім киген. Басына биік 70 см дейін жететін, әртүрлі пішін, әртүрлі көлемдегі алтын пластиналармен әшекейленген конус тәрізді бас киім киген. Бас киімде тау барысы, таутеке, арқар, жылқы, құс секілді 150-дей әшекей орналасқан. Оның алдыңғы бөлігі таутеке мүйізді, екі қанатты аттың мүсіндік бейнесімен және екі жұп ұзын құс қанатымен әшекейленген. Есік жауынгерінің мойнында спираль тәрізді, екі ұшы бедерлі жолбарыс басымен бітетін алтын гривна (мойынға тағатын сәнді бұйым) болған.

Сырт киімі

Жауынгердің сырт киімі шапан мен шалбардан тұрады. Қысқа қызыл түсті былғары шапанына тұтастай мүсінді алтын қаңылтырлар жапсырып тігілген, ал омырауына, етегі мен жағасына, ірі, төртбұрышты жолбарыс бастары бастырылған. Шапан үш мыңға жуық алтын өрнектермен әшекейленген. Шалбарының іші мен сырты да шағын алтын пластиналармен тігілген. Етігінің қонышы да былғары шапандағы қаңылтырға ұқсас үшбұрыш пішінді алтын қаңылтырмен сәнделген.^[3]

Қазақстан символы

Қорған қазбалары Қазақстанды V-III ғасырларда мекен еткен ежелгі тайпалардың мәдениеті, өнері, діні жайлы құнды деректер берді.
Киім үлгісі, жерлеу рәсімі, Алтын адамның Жетісу жерін мекендеген сақтардың көрнекті елбасының ұлы немесе жас көсем, әскербасы екенін айқын көрсетеді.^[4] Көне дәуірдегі материалдық мәдениет, өнер, мифология, т.б. салалардан мол дерек беретін Алтын адам сол кездегі сақтарда мемлекеттік өркениет ертеден қалыптасқанын дәлелдейді. Алтын адам – Қазақстанның азаттық символына айналды. Оның тұлғасы Алматының бас алаңына орнатылды, төбе бөркіндегі қанатты тұлпарлар бейнесі елтаңбамызға енді.^[5]

Есік қорғанының қазыналары, оның ішінде дәл көшірмесі Алматыда орналасқан Қазақ археология мұражайында, қазір Астанадағы Қазақстан Республикасының мемлекеттік алтын және бағалы металдар мұражайында қойылған.

Қанатты барыстағы «Алтын адам» Қазақстанның мемлекеттік рәміздерінің біріне айналды. Сақ жауынгерінің көшірмелері Қазақстанның көптеген қалаларында орнатылған, олардың бірі Алматының бас алаңындағы Тәуелсіздік монументінің тәжін таққан.

Жалпы, Қазақстан аумағында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде «алтын адам» деп аталатын бес қорым табылды: екінші «алтын адам» Аралтөбе қорғанынан, үшіншісі Шілік қорғанындағы Бәйгетөбеде табылған, төртіншісі Астана маңынан табылды және бесінші «алтын адам» Қарқаралы өңіріндегі Талды қорымнан табылды.

Алтын адам әшекейлері

Бас киім. Қасбеті және қырынан қарағандағы сұлбасы. 1970-ші жылдардағы жаңғыртпаның графикалық нұсқасы және бас киімнің қайта қалпына келтірілген қазіргі нұсқасы.
Ағаш қынаптағы темір қанжар. Біздің заманымызға дейінгі IV ғасырдың соңы – III ғасыр. Сурет (сол жақта) және қайта қалпына келтірілген үлгісі.
Бұлан (сол жақта) мен ат бейнесіндегі қанжар қынабының әшекейлері.
Тау ілбісі (сол жақта) мен ат бейнесіндегі алтын қаңылтыр белгілер. Бас киім әшекейлерінің бөлшектері.
Ағаш басындағы құс мүсіні әшекейленген бас киімнің бөлшектері.
Қанатты және мүйізді қос ат әшекейленген бас киімнің бөлішегі.
Құс қанаты мен жебе түріндегі тілімдер әшекейленген бас киім бөлшегі.
Ұштары жолбарыстың басы түріндегі алтын алқа (гривна) және алтын қаңылтыр белгімен тігілмен «алтын адамның» былғары шекпені. 1970-ші жылдардағы графикалық жаңғыртпа.
Домалақ болып бүктеліп жатқан қабылан түріндегі белдіктіңалтын қаңылтыр белгісі. «Алтын адам» кісесінің бөлшегі және жолбарыс басты алтын қаңылтыр белгі.«Алтын адам» шекпеннің әшекей бөлшегі.
Аң стиліндегі бұлан бастары (сол жақтағы үшеуі) мен бұғы бейнеленген алтын қаңылтыр белгілер. Есік қорғанынан табылған «алтын адам» кісесінің бөлшектері.

Галерея



Есік Алтын адамы		1000 теңгелік алтын тиындағы Алтын адамның бейнесі		Пошта маркасы

Тағы қараңыз

Дереккөздер

↑ Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х
↑ Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7
↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 1 т.–584 б., карталар, суреттер. ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-216-0
↑ Акишев А. К. «Костюм „Золотого Человека“ и проблема катафрактария».
↑ Акишев К. А., Акишев А. К. «Происхождение и семантика иссыкского головного убора». — («Археологические исследования в Казахстане». Алма-Ата, 1979. деген кітабінда.)

[1] Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х

[2] Қазақстанның киелі орындарының географиясы: Табиғат, археология, этнография және діни сәулет өнері нысандарының тізілімі / Жалпы редакциясын басқарған ҚР ҰҒА академигі Байтанаев Б.Ә. – Алматы: Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институты, 2017 – 1-шығарылым. – 904 б. ISBN 978-601-7312-78-7

[3] АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 1 т.–584 б., карталар, суреттер. ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-216-0

[4] Акишев А. К. «Костюм „Золотого Человека“ и проблема катафрактария».

[5] Акишев К. А., Акишев А. К. «Происхождение и семантика иссыкского головного убора». — («Археологические исследования в Казахстане». Алма-Ата, 1979. деген кітабінда.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]