Еңбек Қызыл Туы ордені
Еңбек Қызыл Туы ордені (орыс. Орден Трудового Красного Знамени) — КСРО-ның еңбегі үшін берілген азаматтық марапаты. 1928 жылы 7 қыркүйекте КСРО ОАК мен ХКК Жарлығымен құрылған.
| Еңбек Қызыл Туы ордені | |
|---|---|
  | |
| Шынайы атауы | орыс. Орден Трудового Красного Знамени |
| Мемлекет |  КСРО
|
| Түрі | орден |
| үшін марапатталады | Кеңес мемлекеті мен қоғам алдындағы сіңірген зор еңбегі |
| Жағдайы | берілмейді |
| Негізделді | 7 қыркүйек 1928 жыл |
| Соңғы иегері | 21 желтоқсан 1991 жыл |
| Барынша ұсынылған | 1 224 590 |
| Жоғары марапаты | II дәрежелі Отан соғысы ордені |
| Төменгі марапаты | Халықтар Достығы ордені |
| Order of the Red Banner of Labour (USSR) Ортаққорда | |
Тарихы
өңдеуКСРО «Еңбек Қызыл Туы» ордені құрылғанға дейін 1920 жылы 28 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілресейлік съезі РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденін бекітті, сәл кейінірек басқа одақтас республикаларда да осындай ордендер бекітілді.
РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденінің үлгісі бойынша құрылған Хорезм Халық Кеңес Республикасының Еңбек орденімен В. И. Ленин марапатталды. Бұл орден Мәскеудегі В. И. Ленин мұражайында сақталады.
РКФСР «Еңбек Қызыл Туы» орденімен бірінші болып Гомел губерниясындағы Быхов уезінің шаруасы Никита Минчуков 1921 жылғы 28 шілдедегі РКФСР БОАК Жарлығымен Чигиринский көпірін сең жүруден жанқиярлықпен қорғағаны үшін марапатталды.
КСРО ОАК мен ХКК 1928 жылғы 7 қыркүйектегі қаулысымен бүкілодақтық Еңбек Қызыл Туы ордені бекітілді. Кейіннен орденнің жарғысына КСРО ОАК мен ХКК 1936 жылғы 7 мамырдағы қаулысымен және КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы Жарлықтарымен өзгерістер, сондай-ақ, толықтырулар енгізілді.
1928 жылы бүкілодақтық орден құрылғанына қарамастан, оған ордендік белгілер тек 1931 жылы ғана жасалды, ал КСРО «Еңбек Қызыл Туы» орденімен марапатталғандарға 1931 жылға дейін өмір сүріп, жұмыс істеген республикалардағы еңбек ордендерінің белгілері берілді. Кейіннен мұндай республикалық белгілермен марапатталғандардың көпшілігі бүкілодақтық ордендерімен ауыстырылды.
1934 жылы РКФСР «Еңбек Қызыл Ту» орденімен және басқа одақтас республикалардың осыған ұқсас ордендерімен марапаттау тоқтатылды. Осы ордендермен марапатталған адамдар осы ордендердің жарғыларында көзделген құқықтар мен артықшылықтарды сақтап қалды.
Орденді тағу, таспаның түсі және оны марапаттау жолағында орналастыру ережелері КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының «КСРО ордендері мен медалдарына арналған таспалардың үлгілері мен сипаттамаларын және ордендерді, медалдарды, орден таспаларын тағу ережесін бекіту туралы» 1943 жылғы 19 маусымдағы Жарлығымен бекітілген[1].
Орден жарғысы
өңдеу- «Еңбек Қызыл Ту» ордені өндірісте, ғылымда, мәдениетте, әдебиетте, өнерде, халыққа білім беруде, денсаулық сақтауда, мемлекеттік, қоғамдық және еңбек қызметінің басқа да салаларында Кеңес мемлекеті мен қоғамына сіңірген зор еңбегі үшін жеке тұлғаларды марапаттау мақсатында тағайындалды.
- Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталады:
- КСРО азаматтары;
- кәсіпорындар, бірлестіктер, мекемелер, ұйымдар, одақтық және автономиялы республикалар, өлкелер, облыстар, автономиялы облыстар, автономиялы округтер, аудандар, қалалар және басқа да елді мекендер.
Еңбек Қызыл Туы орденімен КСРО азаматы болып табылмайтын адамдар, сондай-ақ шет мемлекеттердің кәсіпорындары, мекемелері, ұйымдары, елді мекендері де марапатталады.
- «Еңбек Қызыл Ту» орденімен өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті және халық шаруашылығының басқа да салаларын дамытудағы, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы ірі жетістіктері, еңбек өнімділігінің өсуінің ең жоғары көрсеткіштері, өнім сапасын арттыру, өндіріске неғұрлым озық технологиялық үдерістерді әзірлеген және енгізгені үшін марапатталады;
- жоспарлы көрсеткіштер мен қабылданған социалистік міндеттемелерді орындауда және асыра орындауда тұрақты жоғары нәтижелер үшін;
- ауыл шаруашылығы дақылдарының шығымдылығын және қоғамдық мал шаруашылығының өнімділігін арттырудағы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен мемлекетке сатуды арттырудағы ірі жетістіктері үшін;
- ғылым мен техниканы дамытудағы, олардың соңғы жетістіктерін халық шаруашылығына енгізудегі зор қызметтері, үлкен техникалық-экономикалық мәні бар өнертабыстар мен рационализаторлық ұсыныстары үшін;
- елдің қорғаныс қабілетін нығайтудағы зор қызметтері үшін;
- кеңестік мәдениет, әдебиет және өнер саласындағы ерекше жемісті еңбегі үшін;
- өскелең ұрпаққа білім беру мен коммунистік тәрбие берудегі, денсаулық сақтау саласында жоғары білікті кадрлар даярлаудағы, сауданы, қоғамдық тамақтандыруды, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығын, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді дамытудағы зор сіңірген еңбегі үшін, дене шынықтыру мен спортты дамытудағы ерекше жетістіктері үшін;
- мемлекеттік және қоғамдық қызмет саласындағы, социалистік заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтудағы маңызды қызметтері үшін;
- КСР Одағы мен басқа мемлекеттер арасындағы экономикалық, ғылыми-техникалық және мәдени ынтымақтастықты дамытудағы зор қызметтері үшін.
- Еңбек Қызыл Туы ордені кеуденің сол жағына, ал егер КСРО-ның басқа ордендері бар болса, Қызыл Ту орденінен кейін тағылады.
- КСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен марапаттау КСРО орталық мекемелері мен мекемелерінің, сондай-ақ бүкілодақтық қоғамдық ұйымдар орталықтарының ұсынуы бойынша КСРО Орталық Атқару Комитетінің немесе оның Төралқасының (қазіргі КСРО Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы) қаулысымен жүзеге асырылады.
Орден сипаттамасы
өңдеуОрденді жасау кезінде де, оны бекіткеннен кейін де сыртқы түрі, өлшемі мен материалдары бірнеше рет өзгерді.
Еңбек Қызыл Туы орденін алушылардың нұсқаларын үш үлгіге бөлуге болады.
I үлгісі
өңдеу
1928 жылғы орденнің үлгісі «Үшбұрыш».
1928 жылғы КСРО Еңбек Қызыл Туы ордені кейінгі нұсқалардан көлемі мен сыртқы түрі бойынша айтарлықтай ерекшеленді. Белгінің негізі тісті тегершік сияқты болды, оның шеттеріне шеңбер бойымен бидайдың масақтары орналастырылды. Тегершіктің төменгі бөлігі қызыл эмальдан жасалған тігінен төмен қараған тікбұрышты үшбұрышпен жабылған. Белгінің орталық бөлігінде үшбұрышты ішінара жауып тұрған су электр станциясының суреті бар шеңбер орналасты. Шеңбердің ортасында орақ пен балғаның алтын жалатылған бейнесі болды. Шеңбердің жоғарғы жағында «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған жалпақ эмалді қызыл ту бар. Орденнің төменгі жағында стильдендірілген қалқанда «КСРО» әріптері орналасқан. Шынында, орден белгісі екі бөліктен тұрады. Біріншісі, негізгі бөлігі – эмалды үшбұрышы, орталық шеңбер және төменгі жағында қалқаны бар тісті тегершік болып келеді. Екінші бөлігі – негізгі бөлікке екі тойтармамен бекітілген алтындатылған орақ пен балғадан тұрады. Белгінің артқы жағында, ортасында бүркеншіксіз шегесі бар орталық бөлігінде кәдімгі дөңгелек пішінді үлкен ойық орналасқан. Шегенің өзі және астындағы дөңгелек алаңша күмістен жасалған. Балға мен орақты ұстап тұрған екі тойтарма шегенің жанында орналасқан (циферблат бойынша сағат 3 пен 7-де). Шығыңқы әріптермен жазылған «МОНДВОР» таңбасы шегеден шамамен 5 мм төмен орналасқан (сағат 6-да). Таңба төменге қарай аздап иілген (ойымында). Қалыптама арқылы жасалған орден нөмірі орталық ойықтың сыртында орналасқан. Ол артқы жағында «КСРО» әріптері бар төменгі фигуралы тақтайшаның кескінінде қалыпталған. Қысқыш сомынның диаметрі 28 мм (алғашқы белгілер) немесе 32 мм (кейінгі белгілер) болды.
Орден күмістен жасалды. Белгі өлшемдері: ені — 38 мм, биіктігі — 43 мм.
II үлгісі
өңдеу
1936 жылғы орденнің үлгісі.
Орденнің белгісі бес бөліктен тұрады. Орденнің бірінші, негізгі бөлігі – су электр станциясының суреті және «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы бар тісті тегершікті құрайды. Екінші бөлігі – емен жапырақтарынан жасалған дөңгелектелген алтындатылған гүлдестемен біріктірілген «КСРО» деген жазуы бар эмалданған қызыл ту болып келеді. Екінші бөлік негізгі бөлікке үш тойтармалар арқылы бекітіледі. Орденнің үшінші бөлігі ортасында таспамен өрілген алтын жалатылған бидай масақтары. Бұл масақтар белгінің негізгі бөлігіне, оның төменгі шегіне қойылып, екі тойтармамен бекітіледі. Орденнің төртінші бөлігінде бидайдың алтындатылған масақтарына салынған кішкентай эмалды қызыл жұлдызшадан тұрады. Ол бір тойтармамен бекітілген. Орденнің соңғы, бесінші бөлігі – негізгі бөліктің ортасына екі тойтармамен бекітілген алтын жалатылған орақ пен балға болып табылады. Орденнің жеке элементі деп диаметрі 33 мм болатын дөңгелек қысқыш сомын санауға болады.
Орденнің артқы жағы тегіс, сәл ойыс келеді. Артқы жағының ортасындағы дөңгелектелген алаңшасы (фланцпен) бар иір ойықты бүркеншіксіз шеге дәнекерленген. Артқы жағында сегіз тойтарма бар. Шегенің тура жанында екі тойтарма орналасқан (орақ пен балғаны ұстап тұрады). Эмалды қызыл ту мен емен гүлдестені ұстап тұратын үш тойтарма циферблат бойынша 1, 6 және 11 сағатта орналасқан. Артқы жағының түбінде, қатарынан тағы үш тойтарма бар. Ортаңғысы (сағат 6) эмалды қызыл жұлдызшаны ұстап тұрады. Бүйірінде орналасқан екеуі (сағат 5 және 7) алтын жалатылған бидай масақтарын ұстап тұрады.
III үлгісі
өңдеу 
Орденнің 1943 жылғы үлгісі 1936 жылғы үлгіні қайталайды, бірақ таспасы бар тағанмен тағуға бейімделген.
Еңбек Қызыл Туы орденінің белгісі сопақша пішінді болып келеді. Белгінің жиектері тісті доңғалақ түрінде жасалды, оның жоғарғы бөлігі лағыл-қызыл түсті эмалдан жасалған тудың енімен жабылған. Орденнің алдыңғы жағының ортасында гидроэлектростанция және теміржол көпірінің аясында алтындатылған орақ пен балғаның суреті бейнеленген. Төменгі жағы жартылай шеңбер түріндегі алтын емен гүлдестемен нақышталған. Тіс доңғалағына нақышталған орденде – «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!», – деген жазу жазылған.
Тудың енінде - алтын әріптермен «КСРО» деп жазылған. Орденнің төменгі бөлігінде, ортасында қызыл эмалмен бүркелген бесбұрышты жұлдызшасы бар жалпақ таспамен буылып, оң және сол жаққа бидай масақтары тісті доңғалақтың бойымен ажырайды. Орден күмісден жасалды. Орден өлшемі: биіктігі - 44 мм, ені - 37 мм. Орден белгісінің жоғарғы бөлігінде құлақша бар, ол шығыршық арқылы орденнің таспасымен тысталған бесбұрышты тағанға бекітіледі. Тағанның артқы жағында - орденді киімге бекітетін құрылғы орналасқан.
Еңбек Қызыл Туы орденінің таспасы – шеттерінде бойлық көк жолақтары бар қою көк түсті жібек қатқыл болып келеді. Көк жолақтардың ені – 3,5 мм. Таспаның жалпы ені – 24 мм.
Марапатталғандар
өңдеуКСРО Еңбек Қызыл Туы орденімен алғаш рет Солтүстік полюс аймағында апатқа ұшыраған «Италия» дирижаблін табу бойынша құтқару экспедициясына белсенді қатысқандары үшін Әскери-әуе күштерінің механиктері Федотов В., Шелагин А. және Квятковский М. марапатталды.
№1 КСРО Еңбек Қызыл Туы ордені Ленинградтағы Путилов зауытының ұжымына берілді.
Екінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін КСРО-да Еңбек Қызыл Туы орденімен 8 мыңнан астам марапат жасалды. Осы орденмен марапатталғандардың қатарына — жұмысшы табының, шаруашылық және еңбек зиялыларының ең жақсы өкілдері, кәсіпорындардың, ғылыми-зерттеу мекемелерінің, оқу орындарының, ұжымшарлардың, кеңшарлардың алдыңғы қатарлы ұжымдары кіреді.
Жалпы, 1977 жылдың басында Еңбек Қызыл Туы орденімен 1 миллионнан астам марапат қабылданды.
КСРО тарихындағы Еңбек Қызыл Туы орденімен соңғы болып марапатталған РКФСР Мәдениет министрлігі Ресей театр академиясының кафедра меңгерушісі Иоаким Георгиевич Шароев болды. 1991 жылғы 21 желтоқсандағы «кеңес музыкалық және эстрада өнерін дамытудағы еңбегі үшін» КСРО Президенті Жарлығымен марапатталған.
Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталған қалалар:
- 1970 — Николаев, Тирасполь, Днепродзержинск, Воркута, Гомел, Мирней,
- 1971 — Калининград, Калуга, Магнитогорск, Мурманск, Төменгі Тагил, Новокузнецк, Новомосковск, Омбы, Жаманқала, Подольск, Калинин, Ярославль, Владимир, Жданов, Березники, Ангарск, Теміртау, Норильск, Краматорск, Южно-Сахалинск,
- 1972 — Петропавловск-Камчатский,
- 1974 — Киров, Витебск, Полтава,
- 1975 — Кривой Рог,
- 1977 — Череповец, Макеевка, Рыбинск, Кинешма,
- 1978 — Фрунзе, Петрозаводск, Херсон, Гродно, Ковров, Нарва, Верхняя Салда,
- 1979 — Павлоград, Чиатура,
- 1980 — Пятигорск, Сыктывкар, Дзержинск, Никополь, Соликамск,
- 1981 — Ногинск, Прокопьевск, Ашхабад, Ирбит, Кировск,
- 1982 — Қорған, Миасс, Первоуральск, Якутск,
- 1983 — Жоғарғы Новгород, Ровно,
- 1984 — Қарағанды, Псков, Йошкар-Ола, Орджоникидзе, Душанбе, Ұлан-Уде, Ақмешіт, Житомир,
- 1985 — Брянск, Пенза, Луцк, Стаханов,
- 1986 — Тамбов, Чебоксары, Черкассы,
- 1987 — Тольятти, Бобруйск, Ефремов.
КСРО-ның ең ірі қалалары осы орденмен марапатталмады, олар мәртебесі жоғары Ленин орденімен белгіленді. Ресейдің 15 миллионер қаласының ішінде (2021 жылғы жағдай бойынша), тек Омбы ғана Еңбек Қызыл Туы орденімен марапатталған.
Галереясы
өңдеу- КСРО маркаларындағы орден
-
КСРО маркасы, 1946 жыл -
КСРО маркасы, 1952 жыл
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Указ Президиума Верховного Совета СССР «Об утверждении образцов и описание лент к орденам и медалям СССР и Правил ношения орденов, медалей, орденских лент и знаков отличия» от 19 июня 1943 года (ru) // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газет. — 1943. — № 23 (229). — б. 1—2.