Жал

Жал— ұзына бойы енсіз келген көлбеу қырат; жер бедерінің бір түрі. Пайда болуына қарай эолдық (желді), аллювийлік, мұздақты, сулы-эрозиялық және дефляциялық болып бөлінеді. Ұзындығы бірнеше км-ден жүздеген км-ге жетеді. Биіктігі бірнеше метрден 100 — 160 м-ге дейін болады. Қазақстанда эрозиялық әрекеттен пайда болған жалдар Есіл, Барабы, Ертіс жазықтарында (Ақжал, Балажал, Сарыжал) жиі кездеседі. Жалдың топырағы тегіс жермен салыстырғанда көктемде, жазда жақсы жылынады, топырағы артық ылғалдың зиянды әсерін кемітіп, онда жылу мен ауаның алмасуын жақсартады. Мұндай жерлерде капуста, картоп, қызанақ, мал азықтық қызылша, т.б. жақсы өседі.

Жал — ұлттық тағам. Жылқының желке майынан (жалынан) жасалады. Жаңа сойылған жылқының жалы ұзыншалап кесіліп, тұздалады. Содан соң ыдысқа салынып, үстіне ащы тұздық құйылып, салқын жерде сақталады. Бір-екі күннен кейін шеті үшкір пышақпен немесе бізбен тесіліп, жіп өткізіледі де іліп қойылып, он шақты сағат кептіріледі. Түнде салқын жел соғатын орында кептірген дұрыс. Жалды сүрлеп те, ыстап та сақтауға болады. Жал пісірер алдында салқын сумен шайылады, қазандағы алдын ала қыздырылған қанжылым суға салынып, баяу отта асылады. Піскеннен кейін ыдысқа түсіріп алып салқындатады. Тоңазыған соң жұқалап туралып, жайпақ табаққа әсемдеп орналастырылады да, үстіне дөңгелектеп пияз салынады. Жалды ыстықтай да жейді. Бірақ тым майлы болғандықтан, дастарқанға, көбінесе, салқын ас ретінде әкелінеді. Сыйлы қонақтарға, көбінесе, жаямен бірге туралып қойылатындықтан бұл тағамды жал-жая деп те атайды.

Жал Жылқының шоқтығы мен ауыз омыртқаның арасын жалғастыра бітеді. Оның астыңғы жағы желкеден басталса , үстіңгі жағына, тері қабатына ылқының жалы (қыл) өседі. Жалдың шоқтық жағы жуан болса, мойынға қарай сәл жіңішкере бітеді. Кіркілдек майдан тұратын жал да құрметті қонақтардың табағына салынатын кәделі ас. Жылқының семіздігін мал танитындар оның астаудай төңкерілген сауырына қарап емес, жалын уыстай ұстап көріп анықтайды. Семіз малды «Жалы құлағынан асып тұр екен» деп дәріптейтіндері содан. Далалы, тоңазытқышы жоқ жерде жалды әр жерден кертіп арасына майда тұз себеді немесе тұзды суға біраз салып алып, тобылғының не аршаның түтініне бір ет асымдай уақыт ыстайды да, көлеңкеге іліп, сүрлейді. Қазір оны көбіне қазы- қартамен қосып, жұқалап турап, салқын ас ретінде ұсынады.