Жамұқа

Жамұқа , Джамуха сэчен (шамамен 12 ғасырдың ортасы — 13 ғасырдың 1-ширегі) — Шыңғыс ханның өміріндегі ең жақын досы (андасы) және қас жауы болған тарихи тұлға.

Жамұқа өте ақылды, айлакер, сөзге шешен адам болған. Темүжіннің (Шыңғыс хан) күш жинауы кезеңінде ол өзінің қол астындағы тайпасынан әскер жиып, Тұғырыл хан үшеуі одақ құрған болатын. Меркіттерді талқандаған соң, Шыңғыс хан мен Жамұқа бала кездерін еске алып, екінші рет анттасып дос болады. Екеуінің араздасуына Жамұқаның інісі Тисер (Такудачер) Темүжін елін барымталауға барғанда қаза табуы себеп болады. Інісінің кегін алу үшін Жамұқа жалайырдың он үш батырын ертіп, үш түмен әскермен жауының елін шабады. Темүжін әскерін Балжут даласында талқандап, Онон өзенінен асыра қуған Жамұқа кері қайтады.

Бұдан кейін Темүжінді біржола жою үшін 1201 жылы қоңырат, икарас, құрамас, дурбан, т.б. тайпалар бірігіп, өздеріне Жамұқаны гурхан етіп сайлайды. Олардың біріккен әскері Күйтэн деген жерге келгенде ауа райы қиындығынан әлсіреп, Темүжіннен жеңілуге душар болады. Осы кезде Жамұқа қулығына салып, өзін гурхан көтерген тайпаларды сатып, Темүжінге барып қосылады. Бірақ көп ұзамай Темүжінді одақтасы Он ханмен араздастыру үшін әрекет жасайды. Он ханның ұлы Салгунге елші жіберіп, одақты бұздырып, соғыс ашуға көндіреді. Екі жақтың әскері соғыс даласында кездескенде Жамұқа өз әскерін алып кетеді де, сенімсіздік туындаған соң жеңіліс табады.

Осындай әдісті пайдаланып 1204 жылы Жамұқа найман Таян хан бастаған ойрат, меркіт, жойрат, дурбан, т.б. тайпалар одағының әскерінің жеңілуіне әсер етеді. Меркіттер мен наймандар Темүжінге бодан болған соң, бұл аймақта Жамұқа барып паналайтын күшті мемлекет қалмады. Ол елінен безіп, Таңлы тауында бірнеше нөкерімен жасырынып жүреді. Осындай жағдайды көрген жойрат тайпасы кеңесіп, “Шыңғыс хан біздің билеушіміз, әрі туысымыз еді. Біздің керейіт Он хан мен найман Таян ханға қосылып, билеушімізге қарсы шығуымызға Жамұқа кінәлі” — деп, оны ұстап алып Шыңғыс ханға тапсырады. Қайтадан дос болуға шақырған Шыңғыс хан тілегіне Жамұқа жауап ретінде өзін “қан шығармай" өлтіруін өтінеді. Шыңғыс хан оның бұл өтінішін орындап, құрметпен жерлейді.