Жанама толықтауыш

Жанама толықтауыш[1]барыс, шығыс, көмектес және жатыс септіктерінің бірінде тұрған немесе туралы, жөнінде, жайында деген септік шылаулармен айтылатын толықтауыштар. Жанама толықтауыш сабақты және салт етістіктермен алшақ байланыста тұрып, оларды жанама түрде толықтырады. Субъектінің қимыл-әрекетін, күйін білдіретін етістіктер. Жанама толықтауыштарды меңгеріп, олардың жоғарыла айтылған септіктердің бірінде тұруын талап етеді. Жанама толықтауыш іс-қимылға объект ретінде катысатын затты білдіреді. Жанама толықтауыштар білдіретін объектілік қатынастар мынадай:

  1. барыс септігінде келіп, іс-қимылдың кімге, неге арналғанын, бағытталғанын білдіреді: Батырға таяқ, та жарақ, (мақал);
  2. барыс септігінде келіп, іс-әрекетке, санаға катысты объектілерді білдіреді: Білгенге жол бос (Абай), Хатқа жүйрік сол қалқа мұсылманша ("Жалғыз арша");
  3. шығыс септігінде келіп, заттың тегін, іс-әрекеттің шығу объектісін, тегін білдіреді. Тастан сарай салғызды (Ы. Алтынсарин), Сөйлеуден қашты;
  4. көмектес септігінде келіп, іс-әрекетке бірлестікті, ортақтықты білдіреді: Тау тасымен көрікті, ел жасымен көрікті (мақал);
  5. жатыс септігінде келіп, кімде? неде? деген сұрақтарға жауап беріп, іс-әрекеттің, сапанын затқа тән екендігін білдіреді: Көкіректе жамандық еш ниет жоқ, (Абай). Ср. Тура толықтауыш.[2]

Дереккөздер

  1. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
  2. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі — Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 жыл. ISBN 9965-409-88-9