Жануарлар гаметогенезі

Жануарлар гаметогенезі

Онтогенезде оқшауланатын, ал кейіннен одан жыныс бездері мен жыныс клеткалары дамитын бастама клеткалар ұрық жолы деп аталады. Ұрық жолының оқшаулануы әр жануарда онтоге-нездің әр кезеңінде, бірақ бәрінде де ол біршама ертерек өтеді. Өзіндей ұрпақ ендіруге және тұқым қуалаушы информацияларды беретін жыныс клеткалары ерте қалыптасып маманданады деп айтуға болады. Бастама клеткалар бірнеше қайтара бөліну арқылы гониальды клеткаларды — гонийлерді түзеді. Алғашқыда екі жыныс особь.тарында да гонийлер ұқсас болады, одан ары олар жікте-ліп, еркек организмде сперматогонийге, ұрғашы организмде оогонийге айналады. Олар бірнеше рет митоздық жолмен бөлінеді, бүл кезде хромосомалар жиынтығының диплоидты қалпы сақталады, бірақ шамалы кішірейіп бөлінуі тоқталады. Енді клеткалар өсу кезе-ңіне өтіп, келемі ұлғая бастайды. Хромосомалар жиынтығы диплоидты дамудың бүл стадиясында әлі пісіп жетіле қоймаған аталық. жыныс клеткаларын бірінші қатардағы сперматоциттер (I сперматоцит) деп, ал аналық жыныс клеткаларын бірінші қа-тардағы ооциттер (I ооцит) деп атайды. Аналық және аталық жыныс клеткаларының пісіп жетілу процесінде айырмашылық болады. Сперматогенез. I сперматоцитте мейоз басталады. Жануар-ларда мейоздық бөлінуді пісіп жетілу бөлінуі деп те атайды. Өсу кезеңінің езінде-ақ I сперматоцитте мейоздың профазасына тән езғерістер басталады. Пісіп жетілу кезеңіндегі бірінші бөлінудің (редукциялық) нәтижесінде екінші қатардағы сперматоциттер (II сперматоцит) түзіледі. Олар гаплоидты болады. Пісіп жетілу кезіндегі екінші белінуден (эквациялық) кейін әр II спер-матоциттен екіден клетка түзіледі. Ол клеткалар сперматидтер деп аталады. Сонымен, диплоидты бір клетка — I сперматоциттен мейоздық жолмен екі рет бөліну нәтижесінде гаплоидты төрт сперматид түзіледі. Жетіліп, қалыптасу кезінде сперматидтердің сперматозоидтарға айналу процесін спермиогенез деп атайды. Ядро мен цитоплазманың барлық элементтері осы процеске қатысады. Пісіп жетілген сперматозоидтың басы, орта бөлігі (мойны) және құйрығы болады. Сперматид ядросы сперматозоидтың басына айналады. Цитоплазмалық органоидтар структуралық жағынан өзгеріске ұшырап, әр түрлі органдарға айналады, ол органдар сперматозоидтық қозғалысын және оның жұмыртқа клеткасына енуін қамтамасыз етеді. Сперматозоидтағы цитоплазма өте жұқа қабат түрінде болады. Сперматозоид ядросының химиялық құрамы басқа ткань клеткаларының ядросына ұқсас, бірақ кейде онда гистонның орнына протамин болады. Сперматозоид ядросындағы хромосома саны гаплоидты болғандықтан, мұндағы ДНК мөлшері де диплоидты клеткалар ядросыныкінен екі есе аз болады. Электронды микроскоп көмегімен сперматозоид ядросының құрылысының кристалды болатыны анықталды, мұнда Дезокси-рибонуклеопротеидтің молекулалары параллельді орналасуын қамтамасыз етеді. Сперматозоидтың мұндай күйі тұқым қуалаушы информацияны сақтап жеткізу үшін бейімделгендік болуы мүмкін, өйткені сперматозоид еркек организмінен басқа жерде әр түрлі сыртқы әсерлерге ұшырайды. Шындығында зерттеу пісіп жетілген және пісіп жетілмеген жыныс клеткаларының сыртқы орта әсеріне сезімталдығы әр түрлі болатынын көрсетті (13-тарауды қараңыз). Морфологиясы жағынан сперматозоидтар алуан түрлі және әр түрдің езіне тән болады. Оогенез. Аиалық жыиыс клеткаларының — жүмыртқа клеткалары — дамуын оогенез деп атайды. Бұл негізінен сперматогенезге ұқсас, алайда айтарлықтай айырмасы да бар. Біріншіден, бірінші қатардағы ооциттердің (I ооцит) өсу стадиясы I сперматоцидтердікіне қарағанда ұзақ болады, өйткені өсу кезінде оцитте — болашақ жұмыртқа клеткасында — қоректік заттар жиналады. Осы стадия кезінде кейбір жануарларда «лампа щеткалары» сияқты хромосомалар пайда болады. Екіншіден, мейоздық жолмен екі рет белінгеннен кейін әр-бір I ооциттен төрт оотид түзілгенімен, соның біреуі ғана (одан әрі жұмыртқа клеткасы) есіп-жетіліп, үрықтана алады. Гаплоидты хромосомалар жиынтығы бар қалған үш оотидте цитоплазма қоры жеткіліксіз болады, олар тіпті өз алдына жеке клетка болып оқшаулана алмайды. Олардың қалыптасып түзілуі былай жүреді. Пісіп жетілудің бірінші бөлінуінен кейін, II ооциттен баска, бірінші полярлық дене бөлініп шығады; оны басқаша бағыттаушы немесе редущиялық дене деп атайды. Полярлық дене бөлініп, екі оотид түзеді. Пісіп жетілудің екзнші бәлінуі нәтижесінде жұмыртқа клеткасы және екінші полярлық дене, яғни үшінші отид түзіледі. Сонымен, оогенез процесі кезінде екірет мейоздық жолмен бөліну нәтижесінде пайда болатын төрт клетканың біреуі ғана жұмыртқа клеткаға айналады. Бұның жыныстық жолмен көбеюдегі заңдылықтарды түсінуде үлкен маңызы бар. Жоғарыда айтылғандай, мейоз процесі әкелері мен шешелерінің хромосомаларының түрлі комбинациялануымен клеткалар түзіледі, ал оогенез нәтижесінде тек бір клетка ғана, яки пайда болған барлық комбинациялардық біреуі ғана тіршілік ете алады.

Дереккөздер

• “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
• "Медициналық биология және генетика"/Бас редактор С.А.Әбилаева, Е.О.Қуандықова- Алматы-Шымкент, 2004