Жетісудағы Моғолстан мемлекетінің жойылуы

Жетісудағы Моғолстан мемлекетінің жойылуы — 14 ғ-дың орта шені мен 16 ғ-дың бас кезінде Жетісуда (сондай-ақ қазіргі Қыргызстанда және Шығыс Түркістанның біраз бөлігінде) пайда болған Моғолстан мемлекеті бытыраңқы әр текті тайпалардың бірлестігінен құрылған еді. Жетісуды ұлы жүз тайпалары: Албан, Суан, Дулат, Қаңлы, Жалайыр, т.б., ал Тянь-Шань өлкесін қырғыз тайпалары, Шығыс Түркістанды ұйғырлар мекен етті. 15 ғ-дың 2-жартысында Жетісудағы қазақ тайпаларының ұлы жүзге бірігуі аяқталып, мұнымен қоса қазақтар мен қырғыздардың жеке-жеке халық болын қалыптасуы, жергілікті халықтың өз тәуелсіздігі мен экономикалық және саяси жағынан дербес даму жолына түсуі Жетісудагы Қазақ хандыгының құрылуы, осы өңірді жайлаған қазақ тайпаларының Дешті Қыпшақ пен Түркістандағы казак руларымен қосылуға ынтасының артуы да ханды билікгің әлсіреп, мемлекеттің ішінен ыдырауына алып келді. Бұған жергілікті халықтың ашынып, қанаушылыққа каре шығуы да әсер етті. Сондай-а қалмақтардың Жетісуға шабу ылы, Орта Азиядағы өзбек-шай бани әулетінің және Әмір Темі әскерлерінің кескілескен күресі де ықпал етпей койған жоқ. 15 ғ-дың 70-жылдарында Жүніс хан (1462-87) басқарған моғол ұлысы Ташкент, Ферғанадан бастап Ақсу мен Қашғария аралығын камтыды. Бірақ ол Жетісуға билігін жүргізе алмады. Ал оның баласы Султан Ахмет хан 1484 ж. моғол және қырғыз шонжарларының көмеғімен Жетісудың оңтүстік бөлігі мен Тянь Шанда дербес хандық құрды. Жүніс хан мирасқоры Султан Махмүт хан (1487-1508) ағасы Ахмет хан өлгеннен кейін (1503-04) Жетісу мен Тянь Шандағы екі моғол ұлысын біріктіріп, онда өзі билік құрғысы келді. Ахмет ханның балалары Султан Халил мен Султан Саидтан соққы көрген ол Бұл райынан қайтуға мәжбүр болды. 1508 ж. Ақсуды билеп тұрған Ахмет ханның баласы Мансұр Шағатай әулетінен шыққан моғол хандарының билігін Жетісуда қайта орнатпақшы болды. Ол Шелек пен Шарын маңында ағалары Султан Халил мен Сұлтан Саидгың әскерлерін талқандады. Сұлтан Халил өзбектерге, ал Сұлтан Сайд Кабулдағы Бабырға қашты. Алайда Мансұр да Қасым хан бастаған қазақ тайпаларының, Тянь Шандағы қырғыздардың және Қашғар билеушісі Әбу Бакр Дулатидің (14801514) қысымына шыдай алмай, Түрфанға кетуге мәжбүр болды. 15 ғ-дың аяғы мен 16 ғ-дың басында Моғолстан бірнеше иеліктерге ыдырап кетті. 1508 жылдан соң Жетісу моғол хандарының билігінен біржола шықты. Қасым хан Жетісудың негізгі бөлігіндегі қазақ тайпаларына бірте-бірте өз билігін орната бастады. Моғол ханы Сұлтан Сайд 1514 ж. Қашғарияда Моғолия деп аталған жаңа мемлекет құрды. Сұлтан Сайд хан бастаған шонжарлар Могалстанның бұрынғы шекарасын қалпына келтіруге тырысып, Тянь Шанға әлденеше рет (1517, 1522, 1524-25) жорыққа аттанды. Жетісу мен Тянь Шанды бағындыру әрекеті Рашид хан тұсында да (1533-65) байқалды. Бірақ бөрі негізінен нәтижесіз болды. Моғолстанның ыдырауына және Жетісудағы моғол хандары билігінің жойылуына байланысты жергілікті тайпалар мен рулар қазақ халқының негізгі құрамына енді. Осының нәтижесінде монгол шапқыншылығынан бері Жетісу мен Қазақстанның қалған бөлегіндегі халықтар арасындағы жасанды түрде үзілген шаруашылық, саяси және туыстық, мәдени байланыстарды қалпына келтіруге мүмкіндік туды.