Жеті қат көк

Жеті қат көк — қазақ халқының көне заманнан келе жатқан мифологиялық түсініктерінің бірі. Айқын мифтік мәнге ие бола тұра бүгінгі қазақ тілінде “шырқау биік, шексіз аспан” дегенді білдіретін жай ғана астарлы, орнықты сөз тіркесі ретінде сақталып қалған. “Жеті қат көк” ұғымының үш мағыналық сипаты бар.

Біріншісі, мұсылмандық мифологиясында аспанның жеті қабатты болып түсіндірілетіндігі. Алла тағала аспанды жеті қабаттан тұратын етіп жаратқан, бұл туралы Құран Кәрімде: “Алланың жеті аспанды қабат-қабат жаратқанын көрмедіңдер ме?” (72-сүре, 14-аят), Алла тағала аспанға “айды нұр, күнді шам қылды” (72-сүре, 15-аят) деп айтылады. Мұсылмандық түсінік бойынша, Алла тағаланың тағы жетінші аспанның үстіне орналасса, жетінші аспанның өзінде жұмақ — джанна, бірінші аспаннан төменірек тозақ — жаҝаннам орналасқан делінеді. Аспанның басқа қабаттарында нұрдан жаралған, Алла тағаланың еркін адам баласына жеткізуші мәлеиктер мен періштелер тұрады. Өзінің қасарысқан сенбейтіндігімен аты қалған Нимруд патша туралы мұсылмандық аңызда бірінші аспанға жету үшін де, оны келесі қабатқа дейін кесіп өту үшін де бес жүз жыл керек екендігі айтылады.

Екінші, кітаби түсіндірме бойынша “Жеті қат көк” дегеніміз — жалпы мұсылмандық астрономиялық танымдағы белгілі жеті жұлдызға байланысты атау. Олар — Ай, Меркурий (Ғұтрад), Шолпан (Зуҝра), Күн, Марс (Миррих немесе Қызыл жұлдыз), Юпитер (Мүштари), Сатурн (Зұхал).

Үшінші мағынасы ежелгі түркілік мифологиясында түсінікке негізделеді, бірақ ол кейінгі мұсылмандық ұғымдардың астарында қалып қоюына байланысты, толықтай ұмытылып кеткен. Ол түсініктердің қандай сипатта болғандығын басқа мифтік дәстүрлердегі, ең алдымен түркі, моңғол мифологиясындағы аспан қабаттары туралы аңыздарға қарап аңдауға болады. Аспан әлемін үш, жеті, тоғыз қабатты етіп көрсету жер бетіндегі халықтардың басым көпшілігінің мифологиялық дәстүріне тән. Аспан қабаттарын жетіден де көп деп түсіну мысалдары да жеткілікті, мәселен, үнділік джайн мифологиясында аспан қабатының саны 63 болса, ламашылдықты қабылдағаннан кейінгі моңғол халықтарының түсінігінде аспан 99 қабатты болып та кейіптеле бастаған. Ал Орталық Америкадағы науа, майя, ацтек мифологиясында көк 13 қабатты болып, оның әр қабаты әлдебір құбылыстың, не тәңір-иенің тұрағы ретінде бейнеленеді. Көне түркі және моңғол мифологиясында аспан күмбез немесе төңкерілген қазан түрінде, оның жиектері жер бетіне тақалып тұрады делінеді. Аспанның тесігі болады, ол тығынмен бітеліп тұрады деп ұғынылып, оны Темірқазық деп атайды. Аспан тесігі — Темірқазық арқылы аспанның барлық қабаттарына өтуге болады. Алтайлықтар мен тывалықтардың мифінде аспан қабаттары жетіден 16 — 18 қабатқа дейін, саха мифінде — тоғыз қабатқа дейін жеткізіледі. Аспанның ең жоғарғы қабатында бас тәңір-ие “Юрюнг-айы-тойон” өзінің бала-шағасымен бірге өмір сүреді, төменгі қабаттар да әр түрлі мифтік кейіпкерлердің “айылар мен абасылардың” мекені ретінде көрсетіледі. Түркі, моңғол мифологиясын зерделей келе, қазақ халқы мұсылмандықты білмей тұрған дәуірде де аспан туралы осыларға ұқсас түсініктерге ие болғандығын аңғаруға болады.

Дереккөздер:

Қазақ ұлттық энциклопедиясы