Жоспарлаудың баланс әдісі

Жоспарлаудың баланс әдісі – социалист елдерде халық шаруашылық жоспарларын, жекелеген салалар мен өндірістерді дамыту жоспарларын, сондай-ақ территориялық (республикалық, өлкелік, облыс экономикалық аудандардың) шаруашылық жоспарларын жасау кезінде қолданылатын әдіс. Оның жәрдемімен қажеттер мен ресурстарды сәйкестендіру, шығындар мен нәтижені өлшестіру, жоспардың барлық тапсырмалары мен көрсеткіштерін үйлестіру іске асырылады, жоспардың барлық бөліктері мен бөлімдерінің тепе-теңдігі және бірлігі қамтамасыз етіледі.
Баланстық әдіс шаруашылық резервтерін анықтауға, жоспарда экономиканың оптималды және тепе-тең дамуын қамтамасыз етеін материалдық-заттық, құндық және еңбек пропорцияларын белгілеп, сақталуына мүмкіндік беретін аса маңызды құрал болып табылады; осы арқылы баланстық әдіс халық шаруашылығындағы жекелеген диспропорцияның алдын алып, оны болдырмау үшін пайдаланылады. Совет республикасының алғашқы жылдарында тұңғыш өнеркәсіп бағдарламаларын, ауыл шаруашылық өнімдерін дайындаудың, транспорт тасымалдарының, армия мен қала халқын жабдықтау үшін өнімдерді бөлудің жоспарларын жасаған кезде өнімдердің жеке түрлерінің материалдық баланстары қолданылады.

Электрлендірудің мемлекеттің жоспарын жасаған кезде де баланс әдісі кеңінен қолданылды

Тұңғыш перспективалық жоспарды – Ресейді электрлендірудің мемлекеттің жоспарын жасаған кезде де баланс әдісі кеңінен қолданылды. Жиынтық балансты жасаудың тарихтағы тұңғыш тәжірибесі Орталық статистика басқармасы жасаған 1923-24 жылғы халық шаруашылығының есепті балансы болды. Содан бергі жылдарда баланс әдісі үнемі жетілдіріліп, перспективалық және ағымдағы жоспарларды жасаудың жетекші әдісіне айналды. Баланстық әдісті қолданудың объективтік қажеттілігі социализмнің экономикалық заңдарының талаптары мен әрекет етуіне байланысты. Социалист өндірістің жоспарлы дамуы үнемі өсіп отыратын қоғамдық қажеттерді қанағаттандыруы, халық шаруашылығының, оның жекелеген сфералары мен салаларының үздіксіз пропорциялы дамуын қамтамасыз етуі үшін баланстар жүйесін қолдануды талап етеді. Бұлар материалдық, құндық, еңбек баланстарын, сала аралық байланыстарын және бүкіл халық шаруашылығының баланстарын қамтиды.

Материалдық баланстардың жәрдемімен (жекелеген өнімдердің заттық баланстары, өндірістік қуаттардың баланстары) әрбір саланың ішіндегі, КСРО бойынша тұтас алғанда және территориялық бөліктер бойынша жекелеген сабақтас салалар мен өндірістердің арасындағы материалдық-заттай пропорциялар белгіленеді, өнімдердің нақты түрлерін өндіру мен тұтынуды сәйкестендіру іске асырылады, сала аралық байланыстар жетілдіріледі, өндірісті ұтымды орналастыру міндеттері шешіледі. Құндық баланстар өндірістің, бөлістің және кірісті пайдаланудың, оның ішінде мемлекеттік кіріс пен шығыстың (финанстық баланс пен КСРО мен одақтас республикалардың мемлекеттік бюджеті), шаруашылық ұйымдардың кірісі мен шығысы арасындағы үйлесімділікті іске асыруға мүмкіндік береді. Еңбек баланстарының жәрдемімен (еңбек ресурстарының жиынтық балансы, мамандырылған кадрлардың балансы, колходағы еңбек балансы және т.б.) еңбек ресурстарының қызмет сферасы, экономикалық саласы, елдің аудандары бойынша жоспарлы түрде бөлу және қайта бөлу іске асырылады. Баланстардың жәрдемімен халық табысының өсуі тұтыну тауарларын өндірудің өсуімен, тауар айналымының өсуімен, мемлекеттік және кооперативтік ұйымдардың халыққа көрсететін ақылы қызметінің жоспарланып отырған мөлшерімен теңестіріледі.

Материалдық, құндық және еңбек баланстары халық шаруашылығының жекелеген салаларына, өндірісіне, учаскелеріне жоспарлы тапсырмаларды белгілеуге мүмкіндік береді. Алайда халық шаруашылығын өркендетуде толық тепе-теңдікке жету тек сала ішіндегі, сала аралық және территориялық пропорцияларды ғана емес, аса маңызды жалпы шаруашылық пропорцияларды да белгілеп, олардың сақталуын талап етеді.

Аса маңызды жалпы шаруашылық пропорцияларына өндіріс құрал-жабдықтарын өндіру мен тұтыну заттарын өндірудің арасындағы, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының арасындағы арақатынастар, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының салалық құрылымы, күнделікті мұқтаждарға, резервке және күрделі жұмысқа бағытталатын ресурстарды бөлудегі пропорциялар жатады. Жоспармен ескерілген экономикалық дамудың қарқынын, халықтың тұтыну дәрежесін және ұлғаймалы ұдайы өндіріске қажетті ресурстармен қамтамасыз ететін халық шаруашылық пропорциялар КСРО халық шаруашылық балансына кіретін жиынтық байланыстардың жәрдемімен белгіленеді. Қоғамдық өнімді өндірудің, тұтынудың және қорланудың балансы қоғамдық өндірістің материалдық-заттық жағын және оның орнын толтыруға, тұтынуға, қорлануға және экспортқа пайлануын сипаттайды. Қоғамдық өнімнің балансы халық шаруашылық өнімдерін өндірудің, бөлудің және тұтынудың сала аралық балансын нақтылайды.

Сала аралық баланс халық шаруашылығын жоспарлауға, тұтас алғанда салаларды жоспарлау мен үйлестіруге үммкіндік береді. Ұлттық табысты өндіру, бөлу, қайта бөлу және пайдалану балансы мемлекеттік кәсіпорындарының, колхоздардың, материалдық өндіріс саласы қызметкерлерінің бастапқы кірісінің қалыптасуын, осы кірістердің қайта бөлінуін, артық кірістің құралуын, олардың тұтынуға және қорлануға пайдаланылуын көрсетеді. Еңбек ресурстарының жиынтық балансы еңбек ресурстарының құрамы мен қолдағы бар мөлшерін және олардың сала бойынша бөлінуін көрсетеді. Негізгі қорлардың балансы негізгі қорлардың мөлшерін, өсімін, жарамсыздануын, олардың амортизациясы мен тозуын көрсетеді.