Жыда
Жыда – лақтырып қолдануға арналған қысқа найза атауы. Түйреп, шаншып жарақат салуға арналған қару түрінің атауы ретінде «жіда» сөзі «Оғыз-наме» дастанында (IХ ғ.) кездеседі. Оғыздардың бүгінгі ұрпақтары түрік, әзірбайжан халықтарында джида, джид, джирд, джерид, джирид (түрк), джыда, джыдыд (әзірб.) атауы лақтырып қолдананылатын қысқа найза және оның арнаулы қабының атауы ретінде сақталған.
Сипаты мен қолданысы
Джиданың сыртқы пішініне келсек оның темір жебесі, қысқа сабы, сабының түбінде қолға ұстайтын «тұтамы» болады. Мұндай Жыданың ұзындығы 70-150 см аралығында болды, сабы жіңішке және жеңіл жасалды. Жебесі жіңішке, ұзын, төрт қырлы болып соғылды. Жыданы «джид» деп аталған арнайы қынына салып, белге іліп алып жүрді, оны бір қолмен қабынан суырып алып атуға ыңғайлы болды. Қында үш не одан көп жыда болады, кейде оның қынына сапы немесе қылыш та салып алып жүрген. Сәнді қындардың ауызы, түптері және белге ілетін бау тағылатын құрсаулары металл қаптамалармен әшекейленіп, алтындалып, түрлі әдіспен өрнектелді. Кейде джеридті түрік жауынгерлері семсердің қынабына, семсердің жанына салып та алып жүрген. Жыданы (джидті (джеридті)) көбінесе атты жауынгерлер қолданған. Түркі халықтарынан джидты (джеридті) қолдану орыстарға және Шығыс Еуропаға (мысалы, поляктарға) ауысты. Орыс тілінде де бұл қару түрі де түрікше атауымен «джерид», ал салып жүретін қынабы «джид» деп аталады, джеридті орыстар да қынапқа салып белге байлаған. Кейде бұл қару түрін орыс тілінде «сулица» деп те атайды.
Жыда жоғарыда аталған халықтарда ХV ғасырдан XVIII ғасырға дейін қолданыста болды. Түріктерде жыда жауынгерлік және спорттық ойын қаруы ретінде де қолданылды. Түріктерде, әзірбайжандарда «джерид (джыдыд)» деп аталатын әскери-қолданбалы сипаты бар атты-спорттық ойын түрінде салт аттылар ұшты таяқ түрінде жасалған жыданы бір-біріне лақтырып ойнаған.
Жыданың қазақтардағы қолданысы
Өнер ескерткіштерінің деректері өткен ғасырларда қарсыласқа алыстан лақтыру арқылы жұмсалатын қысқа сапты найза түрінде жыда сирек болса да, қазақтарда да қолданыста болғанын көрсетеді. Батыс Қазақстандағы сағана тамның қабырғасына қарудың осы түрінің бір суреті салынған. Бұл суретте осы қару түрінің негізгі конструктивтік ерекшелігі – қысқа сабы, сабының төменгі жағындағы қолға ұстайтын «тұтамы», бүлдірге тағуға арналған шығыршығы нақтылы бейнеленген. Басқа түркі халықтарының джид (джидасының) суретін қазақ сағанасындағы жыдасының суретімен салыстырсақ бірдей екенін көреміз. Тек қазақ жыдасының жебесі жалпақтау келген. Сабының түп жағында ұстайтын арнайы «тұтамы» бо-луы, бұл қару түрін лақтыру арқылы да, қолға ұстап түйреу арқылы да қолданғанын куәләйді. Бұл қаруды лақтыру әдісі кейбір халықтардың гарпундарды лақтыру әдісіне ұқсас. Соған қарағанда, жыданың сабындағы бүлдіргісі, гарпундағы бүлдіргі сияқты, қаруды лақтыру кезінде ату күшін арттыруға да арналған болу керек. Жыданың қазақтарда қаншалықты кең қолданыста болғанын дәл айту қиын. Бірақ оның қазақтардың этнографиялық суреттерінде бейнеленуі бұл қару түрінің қазақтарға таңсық емес екенінің дәлелі.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Военный энциклопедический словарь. М.: Военное издательство, 1983;
- «Оғыз-наме», «Мухаббат-наме». Алматы: Ғылым, 1986;
- Аствацатурян Э.Г. Турецкое оружие. СПб.: ООО «ТПГ Атлант», 2002;
- Ахметжан Қ.С. Қазақтың дәстүрлі қару-жарағының этнографиясы. Алматы: Алматыкітап, 2006;
- Потрашков С.В., Потрашков А.С. Иллюстрированный военно-исторический словарь. М.: Эксмо, 2007.