Жылқы аурулары

Жылқы аурулары – жылқы организмінің қалыпты жағдайының бұзылуы. "Сауса сусын, жесе ас, мінсе көлік, жауға шапса жарақ, сатса пұл" деп баға берген жылқы түлiгiнiң ауру, сырқат, жарақатын емдеуге қазақ халқы ерекше мән берген. Жылқы малын сан алуан емдеу тәсілдері осы түлікті бағу, күту және баптау үрдісінің құрамдас саласы болып табылады. Торғайда қызмет еткен мал дәрiгерi В.Лавровтың мәліметіне қарағанда, «Қазақ жылқысы өте сирек ауырады. Өйткені, жаратылысынан төзiмдi. Оның үстіне мiнiс пен шаруашылық барысында әбден шыныққандықтан ауруға онша бейім емес. Сонымен бірге қазақ жылқысы әртүрлі ауруларға табиғатынан төзімді болып келедi...». Қазақ жылқысының осындай қасиеттеріне байланысты осы түлікті емдеудің сан ғасырлық тәжірибесі қалыптасты. ХІХ ғасырда қазақ жерінде болған зерттеушілер, қазақ емшілері мал ауруының жұқпалы, жұқпалы емес түрлеріне қарсы әр түрлі шаралар жасай алады, әсіресе жылқы түлігін емдеуге жақсы машықтанған деп баға берген.

Аурулардың пайда болуы мен емдеу ерекшеліктері

Жылқы аурулары пайда болу мен оларды емдеу ерекшілігіне байланысты шартты түрде төмендегідей төрт топқа бөледі:

• Түрлі жұқпалы аурулар мен індеттер. Бұл аурулар жылқы малында онша көп кездеспейді;
• Малдың мертігу және сүйектерінің сыну салдарынан болатын жарақат түрлері. Оның қатарында жылқы тұяғында пайда болатын аурулар да бар;
• Арқа мен шоқтықта пайда болатын жара түрлері;
• Түлікті шаруашылыққа немесе мініске қинап пайдаланудан оның ішек құрлысында пайда болатын аурулар. Мұндай ауруларды жалпылама "өлi тию" деп атайды. Бұл топқа жылқы түлігін жарату, баптау немесе жемдеу тәсілдерінің дұрыс қолданбағандығынан болатын аурулар да жатады. Ондай аурулар көбінесе жорық пен саятқа мінілетін аттарда және жүйрікте жиі кездеседі.

Түлікті қинап пайдаланудан оның ішек құрлысында пайда болатын аурулар

Өлi тию тобына жататын аурулардың түрлерi мен пайда болу себебi де әр алуан. Аурудың басты себептерi тоқ малды қатты қинап пайдалану мен құнарсыз, әрі сапасыз жем-шөпке байланысты. "Өлі тию" ауруларының басты белгілері: жылқының екi бүйiрi қампиып кетеді, мойыны мен құлақ тұсына дейiн iседі. Ауру асқынған кезде мал әлсiн-әлсiн бүйiрiне қарай бередi, жерге аунай кетеді, алдыңғы аяқтарымен жер тарпиды. Ауру қатты қинаған кезде қанша күшенсе де, құмалақ пен зәр шығара алмайды, ақырында "ит тәрізді" шоқиып отыра кетеді. Қазақ емшілерінің пайымдауынша, "өлі тиген" жылқының ішектері бұралып немесе кептеліп қалады. Және құрсақ қуысындағы жапсарлас жатқан ішектің шумақтары бір-бірінің арасына өтіп, "ілініп" қалады деседі. Кейде ішектің айналасындағы шажырқай мен бүйрекмай шандырларының тұйығына асылып қалатын жайттар де кездесетін көрінеді. "Өлі тию" тобының ішінде, әсіресе, көбірек кездесетіндері – түйнек, талақ, шемiршек және қата деп аталатын аурулар. Оның iшекте жын немесе құмақ жүрмей қалудан болатын түрі – қата (төлде кездесетін түрін қоя деп атайды) деп аталады. Ал, iшек-қарнына топырақтың ұсақ қиыршықтары шөгіп қалудан құмқата өршиді. Сондай-ақ, ұзақ уақыт бойы құрғақ от (шөп) жеп, суды аз ішкен жылқының ішек-қарынына жем-шөп кебiрлеп, жабысып қалудан "өлі тиюдің" құмаққата деген түрі өршидi. "Өлі тиюдің" түрі – түйнекке iш майы кеткен кәрiтамыс мал мен арық жылқылар жиірек ұшырайды. Қазақ емшілері түйнектi қи, қара, көк түйнек деген үш түрге ажыратады.

Емдеудің дәстүрлі түрі

"Өлi тию" тобындағы ауруларды емдеудiң дәстүрлі тәсілдері оның түрлеріне қарамастан бір-біріне ұқсас болып келеді. Ертеректе бұл ауруларға қарсы Құран аяттарын оқу, "өлі тиген" жылқының бүйiрiне айран тамызып, итке жалату сияқты шаралар жасалған. Ауырған атпен бейiтке шауып барып, "ей, аруақ өлiңдi тарт, тiрiңдi бер!" деп үш мәрте дауыстап айтып, моланы айналады. Бейiт топырағынан әкелiп, ауырған жылқыға шашқан. Бұл шаралардың мәні жылқыға келген "өлі" ауруының себепкері аруақтардың дәметуінен болады деп түсінікпен байланысты көрінеді. Олардың әсері қаншалықты екендігі белгісіз.
Емшілердің емдеу тәжірибесінде мұнан басқа рационалды шаралар да кең қолданылған. Мысалы, жылқы құйрығының ұшындағы жіңішке тамырға өткір бізді бойлата сұғу жақсы нәтиже берген. Сондай-ақ, жылқының құлағының ұшындағы тамырдан қан ағызған соң атты сауырына дейiн келетiн суға бiраз "жүздіреді". Ал, суық маусымда "өлі тиген" атпен біраз жерге дейін желе жортып келген соң, оны жабулайды да, тік iшегiнен жылытқан май немесе сабынды су құяды. Сонымен бірге, аурудан болатын ішектің түйілуін немесе бұралуын жазу үшін жылқыны жерге жығып әрлі-берлі аунатқан соң, екі бүйiрiне қыздырылған шым басады. Бұл емді "шым бұлау" деп атайды.

Тышқаншық ауруы

Қата ауруы асқынып кетсе, тышқаншық деп аталатын ауруға ұласады. Оның белгісі туралы сол В.Лавров рапортында былай деп жазды: «Жылқының сағағында көлемi кiшкене, бiрақ тез үлкейетін iсiк пайда болады. Оның тышқан тәрiздi бұлтылдап тұратындығына байланысты ауруды тышқаншық атаған. Ондай аурумен ауырған жылқы әрең дем алады. Қазақтар тышқаншық iсiгiне кездік шаншып, оның төңірегін қыздырылған темiрмен қариды". Ауру жылқы мұндай емнен де жазылмаса алақарақ, шемiршек деп аталатын асқынған түріне көшеді. Бұл ауру малдың жанына қатты бататындықтан жылқының көзi алақтап, танауының шеміршегі делдиiп кетеді. Ауру атауы оның сыртқы белгілеріне байланысты аталған дейді экспедиция барысында мәлімет берушілер. "Өлі тиюдің" аталған түрлерін емдеу үшін малдың «жанды жерлеріне», яғни дененің терісі жұқа бөліктеріне ине немесе бiз шаншиды. Оған қыл құйрықтың майда түбі және ұшы, шұра, құлақ ұшы сияқты дене бөліктері жатады. Сондай-ақ жылқының ерінін шылбырмен қылқындырып бұрау шарасын жасайды. Бұл тәсілді шұралау деп те атайды.

Күтімнің бұзылуынан пайда болатын аурулар

Мініс жылқысында пайдалану және күту, жемдеу ережесі бұзылудан бөгелу, қызылмай, топқазы, зорық, көтеу, аяғына қан түсу сияқты аурулар өршиді. Ұзақ жүрістен соң сол бойда қимылдамай қалса немесе терлеп тұрған атты көңге байласа аттың кеудесiне немесе аяғына қан түседі. Оның белгісі – басын төмен салбыратып алып, ақсап басады. Барақ, бiраз жүрген соң ақсағаны басылады. Бұл ауруды емдеу үшін шашаның барлау тамырынан, тобығының екi жағындағы тамырдан және таңдайынан қан алады. Ал, жүйрікті жарату мен баптау ережесі толық сақталмаса бәйге жолында түйiлу, бұрдығу, тығылу, сайткелді, мiшаяқ деп аталатын ауруларға тап болуы мүмкін. Алқым безi iсiп аунай беретiн "мiшаяқ", зорық ауруына шалдыққан жылқының бауыры мен буындары іседі, әлсірейді. Оның себептеріне қарай сузорық және майзорық деген түрге бөледі. Ондай ауруларды емдеу жолдары оңайырақ; қою шай қайнатындысымен суарып, маймен ыстайды. Зорыққан атты жылы сумен шамадан тыс суарса ауруы асқынып "сайткелдi" деп аталатын кеселге ұласады.

Жауыр ауруы

Жылқы түлігінде өршитін аурудың бiр бөлiгi – жауыр деп аталатын топтағы аурулар. Жауыр ұғымы аясында мiнiс және жегін малының шоқтық, иық, қырарқа, қаптал сияқты дене бөлiгiнің терісі зақымданып, оңай жазыла қоймайтын жараға айналуын айтады. Бұған жайдақ жауыр, арқа кету, жалақ, ыстық шығу, жауыр, шилі қара, лоңқа, өлі ет сияқты аурулар жатады. Халықтық ветеринарияда қолданылған жауыр түрлерін емдеу, сақтандыру шараларының тиімділігіне байланысты олар әлі де болса практикалық мәнін жойған жоқ.

Мертігу және сүйектерінің сыну салдарынан болатын жарақат түрлері

«Жылқы түлігінде әртүрлi себептерге байланысты мертiгу, сүйектері сыну, жарақаттану жиi ұшырасады. Бұлар жылқының шығынының 4/5 бөлiгiн құрайды. Бірақ, арам өлмей сойылып алынады. Ал шығынның азғана бөлігі жұт, аяз, боранның кесiрiнен болады. Жұт шығынының 10-15 пайызы құлындарға тиесілі», – деген мәлімет келтіреді Қазақстанның Торғай облысында көп жыл қызмет істеген малдәрігері В.Лавров. Мұндай мезгілсіз кезде "мал болудан" қалған аяқты малды (жылқы мен түйені) арам өлтірмей сойған соң еттерін бөлісіп, оның өтеуіне ұсақ мал береді. Бұл салтты дәстүрлі ортада "қызыл көтеру" деп атайды.

Сирегірек болса да мал сүйегінде сынатын жағдайлар кездседі. Сынықты сипатына қарай жарықшақ, шорт, айқаспа деген түрлерге бөлiп, cоған сай емдеу шараларын жасайды. Мысалы, жарықшақтанып сынған сынықты сынықшы саусағымен сипалай отырып орнына келтіреді. Сөйтіп қалпына келген сынықтың сыртынан ағаш таяқтармен сүйемелдеп (емшілер оны "қарғашалау" деп атайды) таңып тастайды. Оған қоса түйе шудасын тұзды суға малып сорбақта етіп тартса, әрі ісiгін қайтарады, әрі сүйекті жетілдіріп тез бітіреді деп есептейді.

Буын таю

Жылқыда сүйек сыну, буын шығу, сiңiр созылу сияқты қауіпті жарақаттармен қатар, кісе басу, табандау, қол түсу, сырға таю, бөксесі сал болу сияқты оп-оңай емдеп жазуға келетіндер түрлері кездеседі. Жиі кездесетін буын таю деп аталатын жарақат түрiне топшы (иық), толарсақ, мойын, тобық, ұршық буындары жиi ұшырайды. Тайған буынның бiр жағы ойыс, екiншi жағы дөңес болып көрінеді. Әрі, ол буынды мал денесінің келесі жағымен салыстырғанда созылыңқы немесе бүгiлiңкi екендігі бірден көзге шалынады. Тайған буынды тәжірибелі емшілер дүмпіте ұру, арқанмен байлап алып соза тарту сияқты тәсілдермен орнына келтiрген. Мұндай шарадан кейін iсiгі қайтып, буын қозғалысқа келсе емнің дұрыс жасалғаны деп есептейді. Кейде қарапайым тәсілдер тайған буынды орнына келтіреді. Мысалы, тобықтың төменгі жағынан тұраның көбесін инемен қатты пiсіп алса, кенет шошынған мал тепкiлене қозғалады да, буын орнына түсетін көрінеді.

Сырғасы таю

Тосын қимыл кезінде аттың артқы тұяғының маңдайын шалыс басылса, тұра сүйек пен бақалшық сүйектерге зақым келеді. Әсіресе, ондағы ұсақ сүйектердің бірі сырға орнынан тайып кетедi. Ол дереу білінеді. Ақсай қалған жылқынның тұяғын ұстап көрсе суық екендігі білінеді. Тайған сырғаны орнына салу онша қиын емес, ептiлiктi ғана қажет етеді. Оның тiрсегiнен арқанмен қатты тартып бұрау салып байлап қойса орнына түседі. Тағы бір жолы сырғасы тайған аяққа арқан байлап алып, iрке тартып қалса оп-оңай орнына келеді.

Кесе басу

Ат қарғып секіргенде және керiле шапқанда қалыпты аяқ алысынан жаңылып, артқы аяғы тұяғының маңдайымен алдыңғы аяғының шашасын немесе шiдерлiгiн шалыс басуды кесе басу деп атайды. Оған қарсы жаңа сойған қойдың ыстық жынын тартып, сыртын құрым киiзбен орап тастайды. Жиналған арам қан болса шабақтап шығарады.

Аттың мойын омыртқалары шығып кететін жайттар да кездеседі. Ондай мойын иiрленiп көрінеді. Оның емі – аттың құлағына су құйып жiберу. Басын оқыс шайқаған кезде шыққан мойын буыны түседi деседi. Оған кескек ағашты таңып байлап, 1-2 күн бойы қаңтарып қояды.

Уақұрт ауруы

Асқынып кеткен буын ауруларының қатарында "уақұрт" деп аталатын толарсақ буынның қабынуын жиі кездеседі. Этнограф Х.Арғынбаевтың еңбектерінде оған қарсы шаралар мыналдар деп көрсетеді: аттың арт жағына жақындата аспанға қаратып мылтық атады. Мұндайда оқыс қимылдағаннан кешiкпей жазылып кетедi деп сенген. Ал, Алтайдағы қазақтар көксамырсын (пихта) шайырын жағып шүберекпен орап емдеген. Тәжірибелі емшілер оташылық жасап, алмас, тотияйын, уқорғасын, қасқыр өтi тәрізді улы, күшті дәрілердің бірін жіпке түйіп салады. Бұл тәсілді "дәріні арқандап салу" деп атайды.

Тұяқ аурулары

Түрлi жарақат пен ауру салдарынан жылқы тұяғында зыртұяқ, дүмпу, қосқыртыстану, тұяқ кебу (бүрiсу), жарылу, майтабан борсу, көбесi сөгiлу, тұяқ шiру, табандау, майтабан жарылу сияқты ауру түрлері пайда болады. Халықтың мал емдеу тәжірибесінде асқынбаған тұяқ ауруларын уқалау, жылы басу (компресс), жаңадан сойылған қой терiсiн тарту сияқты шаралармен емдейді. Ал, асқынған түрлерін қан алып емдейді. Ондай шаралардың тұяқтың қай тұсына жасалатындығына байланысты емшілер тілінде шашадан қан алу, майтабанды шету және табан аршу деп атайды. Мамыр аталатын аяқ ауруын алғашқы қазақ мал дәрiгерi С.Сейдалин "острое воспаление копыта" деп пайымдаған және оған қарсы атты суық суға тұрғызу немесе батпақпен сылап емдеу оң нәтиже берген деп жазады.

Арқа мен шоқтықта пайда болатын жара түрлері

Ауыр жүк артудан алдыңғы аяқта қолы түсу, санда шойырылу деп аталатын ауру тап болады.

• Қол түсу деген жауырын, тоқбас жiлiк, иық айналасындағы бұлшық еттердiң жаншылуынан болады деп түсіндіреді. Ойпыл-тойпыл болып тұрған етті балта сабымен еппен дүмпіте ұрады да, соңынан отқа қыздырған бiздi арлы-берлi шаншиды. Соңынан өткір қандауырмен пiскiлеп қанатады. Мұндай ат жазылғанымен кейiндер аяғын сылтып басатын әдет пайда болады. Ондай жылқыны қазақтар майқолтық деп атайды.
• Ал, шойырылған малдың белгісі – артқы екi аяғы шалынысып, бөксесiн сүйреп ирелеңдеп қалады. Дәстүрлі емдеу тәсілінде оған қарсы бөксе, белдеме, сауыр тұсына ыстық тас басу немесе қыздырылған темiрмен қару сияқты "жылы тәсілмен" дауалайды. Соңынан сауырша немесе атжабу жауып, күтімге алады.
• Жылқыдағы (және түйеде) қауіпті жарақат – белi кету. Белді кеткен мал басын кегжитiп, сауырын қозғалта алмай қиралаңдайды. Жылқының белі кетуінің екі түрі бар: бірі – көк еті кету, екіншісі – белдемеден кету. Егер белдеменің арасындағы "азабы" деп аталатын шеміршегі қаракемік буыннан тайса, жылқы қайқалаңдап қалады. Ал, сүйегі кетсе денесін билей алмайды. Белi кеткендi емдеу қиын дейді ел арасындағы емшілер. Бірақ, сау аяғын бүкпелеп немесе күрделеп қояды. Немесе құйрығын бiр жағына қарай бұралау және белдемеге жалпақ ағаш қойып үстiнен дүмпiте ұрады. Сондай-ақ оқтаумен ыспалау және қамшыны қойып үстiнен ерттеу қатарлы шараларды жасайды. Емдеуге жарамайтындығы белгілі болса арам өлтірмей сойып, бірнеше үй "қызыл көтеру" салтымен бөлісіп алады.

Жұқпалы аурулар

Жоғарыда айтылғандай, жұқпалы аурулар жылқыда онша көп кездесе бермейді. Дегенмен, делбе, мандам (мандом), маңқа, сақау (шығу, саржақ), қара өкпе, сары ауру, жамандат, жаман түйме, cенделме сияқты ауруларды жұқпалы деп саналды. Аталған ауруларды дәстүрлі ортада жақсы айыра бiлген және оларға қарсы әртүрлі шаралар жасаған.

Жамандат

Жылық аурулары ішінде ең қауіптісі жамандат – топалаң індетінің жылқыда кездесетін түрі. Қазақтар оны iсiк тегене, жаман iсiк, жамалдат, арам iсiк, қарын деген түрлерге бөледі. Жамандат жарасын күмiспен күйдiрген немесе жара уытын қайтаруға құрбақаны тартып қояды. Сондай-ақ ақжұмыр және уқорғасын сияқты емдік шөптердің тамырының тосабымен жуып, жара iшiне сақар мен бұйырғынның үгiндiсiн сепкен. Асқынған інджет жарасына апиын, тотияйын, алмас түйiрiн аз уақыт салып қойған.

Сақау ауруы

Ауырған тай, құнанның танауынан су, жалқаяқ ағады, алқым бездерi iсiнгеннен от пен судан қалатындықтан "сақау" аталған. Бұл ісікті оташылар кездікпен піскілеп, соқтасын ағызады. Немесе екі-үш аптадан соң жара өздiгiнен жарылып, іріңі жақ тұсына қатып қалады. Соған байланысты оның "сарыжақ" деген атауы да бар. Сақау ауруының зілді түріне қазақ даласындағы жылқылардың 30-40 пайызы шалдығады, оның 10%-ға жуығы шығынға ұшыраған деген мәлiмет бар.

Делбе ауруы

Делбе болып ауырған жылқының маңдай сүйегін қуысқұлақпен тесiп, бiр шөкiмдей мылтық дәрiсiн түтiкпен миға үрлейдi. Делбеге ұқсас "сенделме" деген ауру бiлiнсе, таңдайдың, тiлдiң, танаудың екi жағынан бiрдей қан алып, тұз жегiзiп бусандыру қажет деген.

Жұқпалу ауруларды пайымдау

Жұқпалы аурудың себептерін әрқалай пайымдаған.

• Орман-тоғай жылқылары жаз мезгілінде бекi деп аталатын ауруы кезінде шоқтығынан қан тамшылайды.
• Жас жылқыда кездесетін бөген ауруы оның жал-құйрығын түсiрiп, сымпитып кетеді.
• Жылқының аяқ, тамақ тұстарын iсiрiп iрiңдететiн маңқа індетінің танау маңқа, без маңқа, көкiрек (көпiрек) маңқа немесе ақ, сары, көкiрек деген үш түрiн ажыратады. Маңқаның себебiн Торғай қазақтары жылқы танауына кiрiп, кеуiлжiр кеңсiрiгiн жайлайтын құртпен байланыстырады. Оған қарсы жыланды бөлiп жұтқызған немесе тiрi кесiрткенi дәрiлiк шөптермен бірге аттың кекiлiне байлап қояды.
• Маңқа індетіне сыртқы білгелері ұқсайтын шұбыртпа ауруын С.Сейдалин "кожный сап" деп сипаттады. Атауы ауру жарасының арқан тәрiздi шұбатылып таралатындығына байланысты аталған. Оның емі жөнінде Торғай дәрiгерi М.Воробьевтің қолжазбасынджа былай дейді: "шұбыртпа жарасына күкiрт ұнтағын сеуіп, отқа қыздырылған қылыштың ұшымен күйдiреді".
• Жылқының иық, бас және кеуде терiсiнiң астына сансыз бүдiр мен түйiндер жасап, iсiріп жіберетін мандам iндетін бірнеше түрге ажыратқан. Оның тамыр бойын қуалай шыққанын желi мандам, тұла бойға бөртіп қаптаған түрін жаңбыр мандам деп атайды.

Әдебиеттер

• ЦГА РК. Ф.25, О.1, Д.4199, Св.387. О коневодстве в Тургайской области (20.03.1892 г. - 10.10.1895 г.) 187 л.;
• Тилло А.А. Лечение болезней лошади у киргизов // ЗИРГО. 1873. №27. С.42-44;
• Тельскевищ О. Медицинский отчет по внутренней Киргизской орды за 1880 г. // АВН. СПб., 1881. №100. С.105;
• Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург, 1895;
• Алекторов А.Е. Скотоводство киргизов // ОЛ. 1888. №17-19. С.65-74;
• Сейдалин С. Ветеринария у киргизов // ВОВ. 1906. С.195-158;
• Арғынбаев Х. Мал ауруларын емдеудегi қазақтың халықтық тәжiрибесi туралы этнографиялық очерк // ТИИАЭ. Т.16. Вопросы этнографии и антропологии Казахстана. Алма-Ата, 1962. С.3-35;
• Ветеринария в дореволюционном Казахстане // Ветеринария Казахстана. Сост.: Казкенов А.А. Алма-Ата, 1970;
• Бәделхан Қ. Халықтық мал емдеу тәжірибелерінен. Өлгей, 1977;
• Бабалықұлы Ж. Мал ауруларын қазақша атаулары. Алматы: Қайнар, 1986;
• Тоқтабаев А. Жылқы ауруларын емдеудiң халықтық тәсiлдерi // Марғұлан оқулары. Алма-Ата, 1989. 279-283-бб.;
• Қаржаубай С., Айдаубай Қ. Аттың сыны және жүйрiктi баптау жолдары // Жұлдыз. 1994. №10. 160-180-бб.;
• Ruth M. Early Turkic Contributions on Veterinary Medicine // International Journal of Central Asian Studies. Vol. 1. 1996. Seoul. Pp.127-140;
• Қинаятұлы Б. Жүйрік жылқыда жиі кездесетін ауру-жарақаттарды емдеу // Жаршы. 1997. №12. 28-33-бб.;
• Қинаятұлы Б. Бап пен жарату үйлеспеуден пайда болатын жылқы аурулары // Маңмаңкер. Республикалық ұлттық ат спорты Федерациясының журналы. 1999. № 1. 45-49 б.;
• Хинаят Б. Қазақтың дәстүрлі малдәрігерлік білім жүйесі (тарихи-этнологиялық зерттеу). Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін ұсынылған диссертацияның қолжазбасы. Ғылыми жетекшісі Нұрсан Әлімбай. Алматы, 2001.