Жауыр

Жауыр – көлік малының арқасында малдың жалпы күйіне, әбзелдің ыңғайсыздығына және пайдалану, жұмыс кезіндегі күтімсіздігіне байланысты шығатын, өрши келе ауруға айналатын жараның жалпылама атауы.

Пайда болу себебі, белгісі мен өршуі

Мініс және жегін малын жұмысқа пайдалану кезінде терлік, тебінгі, айыл, тартпалары, өмілдірік, құйысқандары дұрыс қондырылмаған жағдайда арқа, мойын, қаптал шоқтығындағы түгі қажалып, қырқылып ойыла бастайды. Малдың арықтығы немесе суытылмай отқа қою, суыру сияқты себептер жауырдың ары қарай өршіп ұлғаюына себеп болады. Қылшығы жидіп жалаңаштанған соң, терiсі қызарып, қыртыстары қажалады, біртіндеп терісі бүлінеді. Ары қарай өршісе шелі мен етіне қарай тереңдеп, асқынған кезде жараға айналады. Жауыр болған жылқының белгісі: аттың күйi кетiп, жем-суға, жайылуға зауқы соқпай, арып, аза бастайды, арқасы қышиды, әбзел тұрманды салғанда қашқалақтайды, мөңкіп, оғаш мінез көрсетеді.

Халықтық ұғымдар

Халықтық ұғымда жауыр болудың басталғаны – арқа кету (немесе жайдақ жауыр) деп аталады. Арқа кетуде: қазақта ат арқасының қылшығының ұйлығысып "сынып" тұруын – жүн жауыр; мал арқасының қызара iсiнуін – арқа қызару, қылшық түгiнің түсіп, терi бетiнiң жалаңаштанып қырылуын – қажалу, терiнiң жараланып, тегiстiгiнен айырылуын – қыршаңқы деп атайды. Осылай басталған ауру ары қарай асқынуға ұласады.
Бусанып терлеп тұрған жылқыны отқа қою, суару салдарынан арқасының тез арада iсiнiп кетуiн – ыстық шығу, арқасының шектен тыс ісіп кетуiн – домбығу, iсiкке сарысу аралас қан толып асқынуын – басарқасы ошақтай болу деп жіктеген. Жауырдың келесі асқыну, өршуінен лоққы (лонқа), өлеттi жауыр, iрiңдi жауыр, желке тесiлу, жалқаяқ жауыр, шилi жауыр аталатын жара түрлеріне қарай ауысады.

Жауырдан сақтандыру жолдары

Дәстүрлі ортада ат арқасында жауырдың пайда болуынан сақтаудың ежелден орныққан қағидалары бар. Мысалы, оқпаны төмен ер-тоқымды желдік салып ерттеген. Мiнгенде, жүк артқанда көліктің арқасына түсетiн салмақтың тепе-теңдiгiн сақтау қажет деп санаған. Ол үшін мiнiс, жегiн көліктің әбзелдерінің (ер, ашамай, қамыт және т.б.) үйлесімділігіне баса назар аударған. Атты дұрыс ерттеу, атпен жүргенде көп тебiнбеу, iлгерi-кейiн, оңды-солды жантайып отырмау, қоржынды тең бөле қанжығалау қажет деген қағидалар қалыптасқан.
Жыл маусымының өтпелi кезеңi – жазғытұрымғы және күздiгүнгi таңертеңгi және кешкi салқында бусанып, денесi қызып келген аттың ерiн суыған соң ғана алған. Көктемгi қарақатқақ пен суық шақта жұмыс атын суытқан соң ғана суарып, жемдеген. Үйiрден жаңа ұсталған атты 2-3 күн бойы ауыр жүрiске салмай жаратып, "жын-тоғын бастырып" мінген. Ұзақ жүріс немесе ауыр жүкке салған атты суытып барып жем-су берген. Егер ат қатты қиналған болса түн асырып байлап, ертеңiнде таңертең шөп салған.
Арқасы жауыр атты пайдалануға тура келсе, ердiң астындағы өң немесе терлiк, iшкiлiк қабаттарына мүйет, ойма, тығылдырық қою, жаба тоқып немесе желқомдап ерттеу тәсiлдерiн қолданады: жауыр жараның айналасын қоралай мүйет қояды; аттың арқасына батқан ердiң қапталының астына тығылдырық немесе кепiл киiз деп аталатын жалпақ киiз қояды. Ал, міністен, жұмыстан ығыры шыққан ақ айыл атты мүмкіндігінше ұзақ уақыт бос жіберуге тырысқан. Сонымен қатар түйе, өгіз сияқты жұмыс малдарына арналған жабдықтарды жүк батпас және қажамас үшiн лайықтап, жұмсақтап қолданады.

Жауыр түрлерін емдеу

Жауырдың сипатына, ауыр-жеңілдігіне қарай халық арасында әртүрлі емдеудің тәсiлдерi болған. «Жайлы ерттелмеу мен дұрыс мiнiліп пайдаланбаудан өршiген жайдақ жауырды қазақтар алдымен "суықпен" емдейдi. Қабынған бөлiктi саз балшықпен сылап қояды да, оқтын-оқтын суық сумен шылап отырады", – деп жазады C.Сейдалин. Жылқы қапталы мен жая тұсының жүнi сиреп, жалаңаштанған жуыр түрлерін қазақтар А.И. Добросмысловтың жазуына қарағанда қайың, қый, сүйек майларының біріне малдың майын араластырып жағу және ыстық күлдiң қоламтасын себу арқылы емдеген.

• "Ыстық шыққан" аттың арқасын ыстық маймен сылап, құрым киiзбен жабулап тастау тәсілімен емдейді. Егер ашық жауырдың төңiрегi жиектелiп, бүртiктеп қабынуға бейiмделе түссе жаңадан сойылған қойдың өкпесi мен талағын аттың арқасына тартқан. Арқасы iсіген атты сорға түсіріп немесе ащы көлдің суына шомылдыратын тәсіл де бар.
• Ат арқасының жарасы асқынған кезде ет пен терi арасына аузы жоқ бiтеу iсiк шықса "бiтеу (жара) жауырға" айналды деп айтады. Ондайда бiтеу iсiк айналасын ыстық темiрмен қарып, iсiктiң дәл ортасынан қыздырылған iстiк ұшымен теседi немесе қандауырмен бiрнеше рет шабақтай тiледі. Одан кейін жараның аузы жабылып қалмай, қанды іріңі ағып тұруы үшін анжылайды.
• Қазақтар жауыр болған атты тал, қарақат сабағы және қара андыз, меңдуана тәрізді емдік шөптердің қайнатындыларымен суарған соң, киiзбен жабулап терлетсе, созылмалы сырқаттың бетi қайтады деп есептейдi.
• Аттың арқасы қызарып, ісініп, қанды сарысу жиналған кезде жайдақ жауыр асқына түссе лоққыға айналады.
• "Лоққы" көбiне шоқтық пен иықтан басталады. Лоққыға шалдыққан дене бөлiгiнiң iшкi бетi өлі еттеніп, iрiң толған қалтасынан сасық сұйықтық ағып тұрады. Ондайда өлi етке айналған бөлiгiн сылып, жара қалтасын тiлiп iрiңін ағызады. Лоққы жарасына қойдың өкпесiн немесе жас терiсiнiң бiр тiлiмiн тартса, өлі еттенген бөлiгi қошқыл қаракөк түске енедi. Өлі еттенген бөлiгiн оташы сылып алады да, жара орнын қызыл тұзбен немесе сақар сабынмен жуып, рауғаш үгiндiсiн себедi. Кейде сарышұнақты өлтiрiп iшек-қарнын алып тастап, аузы шыққан лоққыға 2-3 күн бойы тартып қояды.
• Жауыр өте асқынған кезінде желке тесілу деп аталатын деңгейге дейін жетеді. Терi астынан iсiндiретiн мандам, шиқан, сыздауық тәрiздi арқа мен шоқтықтың iрiңдi ауруларының бүдiрлер шоғырын қандауырмен қанын шығара шабақтап, орнына ұнтақ дәрi себедi немесе оқ дәрiмен жуады. Оған қоса қасқыр өтiн тарту, қызыл тұз, тотияйын себу, ыстық шоқ, қоз басып күйдiру секілді iрiңнен тазарту шараларын жасаған.
• Жауырдың жазыла бастаған орны – жалақ деп аталады. Алайда, жауырдың сырты жазылған сияқты көрінгенмен терi астындағы шел қабатында зақымданудың салдары қалуы мүмкін деп есептелінеді. Жалақты құрғатып, жылдам жазу үшiн қылша немесе меңдуананы өртеп күлiн жылы күйiнде сеуiп, әлсiн-әлсiн май жағады. Жараны зақымдап бүлдірмес үшін жазылғанға дейін аттың мойнына жауырағаш байлап қояды.
• Жауырдың жыл сайын өршитiн, "ойнамалы" (созылмалы, қайталанатын) түрі – шилi жауырды емшілер қанның бұзылуы салдарынан болады деп есептейді. Ондай аттың бірнеше тамырынан қан алады: танаудың барлауынан қан ағызуды – шұраны қанату; шоқтыққа жақын мойынның көлденең барлауынан алса – желкенi тесу деп аталатын тәсілдер қолданылады. Дұрыс емделгеннен кейін жауыр орны бітіп, жүн өсіп шығады. Кейде мұндай жауырдың орнына ақ түсті жүн шығып, малдың қапталдары аққапталданып тұрады.

Әдебиеттер

• Алекторов А.Е. Скотоводство киргизов // ОЛ. 1888, №18;
• Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург: Тургайский обл. стат. комитет, 1895;
• Сейдалин С. Ветеринария у киргизов // ВОВ. 1906, №4, С.19;
• Боштаев А.С. Лечение домашных животных у киргиз // ВОВ. 1911, №12. С.612;
• Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
• Бөкеев О. Ұйқым келмейдi. Алматы: Жазушы, 1992;
• Mori temegeu soyilua neyilegu uyaqu qauli bicig // Katalogsignatur Mong.90. Manuscrict. The Royal Library, Copengagen Ruth I.Meserve The traditional mongolian method of conditioning horses and preventive venerinary medicine// In: International symposium on mongolian culture Taipei, Taiwan. 1993. P.p 484-501;
• Қинаятұлы Б. Жауыр тобындағы сырқат кiнараттарды емдеудiң дәстүрлi тиiмдi тәсiлдерi // Жаршы. ҚР ҰААЗО ғылыми-теориялық журналы. А., 1997, №6. 23-32-бб.;
• Нұрғалиұлы Н., Еженбекұлы. Ат әбзелдерi. Ер // Ата салтыңды аяла (жинақ). Алматы, 1998.