Жырға (әшекей)
Басқа мағыналар үшін Жырға деген бетті қараңыз.Жырға – әйелдердің қымбат баскиімдеріне, соның ішінде, әсіресе, сәукелеге тағылатын, ұзын шынжырға бекітілген шұбыртпалы сәнді салпыншақ немесе әртүрлі асыл тастардан жасалған моншақтардың атауы.
Сипаты
Баскиімнің керегесіне тағуға лайықтап күмістен тоқылған ұзын шынжырдың жоғары қатарына бірнеше жерден түйреуіш тағылады. Шынжырдан төмен қарай көптеген салпыншақтар ілініп бекітіледі. Кейбір үлгілерінде екі қатар тізбектелген салпыншақтар арасына үш-төрт жерден көз салынған табақшалар орналастырылады. Жырға әдетте, көп салпыншақтан құралып, әр түсті асыл тастардың жарқырауық сәулесімен құбылып, адамның бет-бейнесін ажарландырып, бет моншақ, шұбыртпа, жақ, алқа тәрізді тізіліп, бас киімнің етегін шашақтап тұрады. Малынып сәнденуді білдіретін «ырғалып-жырғалып» дейтін сөз осындай әшекейдің ерекшелігіне байланысты қалыптасса керек. Сондай-ақ, сәукеленің шұбыртпасын, сырғаның салпыншағын, ілгектің (қапсырма) төгілмелі моншақ әшекейлерін де жырға деп атау кездеседі.
Әшекейлерінің сәнділігі
._%D2%B0%D0%BB%D1%8B%D0%B1%D1%80%D0%B8%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_(%D0%9B%D0%BE%D0%BD%D0%B4%D0%BE%D0%BD)_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9%D1%96_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BD.jpg)
._%D2%9A%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%82%D1%8B%D2%9B_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D0%B8-%D3%A9%D0%BB%D0%BA%D0%B5%D1%82%D0%B0%D0%BD%D1%83_%D0%BC%D1%83%D0%B7%D0%B5%D0%B9%D1%96%D0%BD%D1%96%D2%A3_%D2%9B%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%BD%D0%B0%D0%BD.jpg)
Ерекше қымбат жасалған сәукеленің маңдай тұсындағы, сондай-ақ екі жағы мен артындағы асыл тастардан жасалған моншақтар мен салпыншақтарды да айырықша сәнділікпен төгіліп тұратындығына байланысты жырға деп атайды. Мұндай сәукеленің ең жоғарғы тұсы, әдетте, құйма күміспен қапталады. Сәукеленің өн бойына ерекше салтанат пен әсемдік беріп тұруына байланысты осы құйманы да жырға деп атай береді. Ал, сәукеленің өзі құйма сәукеле немесе жырға сәукеле деп те аталады. Осындай салтанаты мен сәнділігі ерекше үйлескен сәукеле қазір Ұлыбритания музейі қорында сақтаулы. Музей қызметкерлерінің айтуынша, бұл сәукеле қорға 1926 жылы Алматы облысына қарасты Кеген өңірінен алыныпты. Сәукеленің күмістен және асыл тастар тізілген моншақтарының ұзындығы 1 метрге жуық, ал сәукеленің биіктігі 83 см. Оның жоғарғы тұсындағы құймасы таза күмістен жасалып, алтынмен апталған.
Қызылорда облыстық тарихи-өлкетану мұражайы қорында сақталған, ХІХ ғасырдың аяғында жасалған жырға – ұзынша жыланбауыр шынжырға бес жерден түйреуіш өткізіліп жасалған. Ұзын шынжырға 23 тізбек бекітіліп, 8 тізбекке екі-екіден үкіаяқ, 3 төртбұрышты көз (ақық) салынған табақшасы бар шынжырлы қозалар ілінген. Әрбір шынжырлы салпыншақтың ұшына жебе тәрізді қозалар бекітілген. Үкіаяқ пен табақшалар арасына жебе тәрізді қозалар ілінген. Әр табақшаның шетін айналдыра ширатылған сыммен жиектеп, ортасына ашамай пішінінде сіркеліп өрнек салынған.
Қостанай облыстық тарихи-өлкетану мұражайы қорындағы жырға ұзындығы 56 см. Күмістен қалыптау және ширату тәсілімен жасалған қоза, үкіаяқ, түсті шыныдан көз салынған қас тәрізді әшекейлерден тұрады. Ол әшекейлер күміс шығыршықтармен байланысқан үш қатардан тұратын шынжырлар мен шығыршықтарға бекітілген. Бірінші қатардағы күміс шынжырға баскиімнің керегесіне бекітетін 5 ілгек, шынжырдың өн бойына үш жерден шыны көзді, сіркелеп түсірген оюы бар қас орнатылған. Жырғаның екінші үшінші қатарының әрқайсысына он-оннан үкіаяқ аталатын әшекейлер тізіліп, олар бір-бірімен шығыршықтар арқылы байланыстырылған. Олардың арасында шыныдан көз салынған көлемді үкіаяқтар да бар. Үшінші қатардағы үш қас пен он үкіаяқтың әрқайсысының астына үш жерден шығыршық дәнекерленіп, оларға ұшында жебе тәрізді қозасы бар күміс шынжырлар өткізілген. Бір-біріне тізілген сияқты болып көрінетін қозалар тізбегі жырғаның төртінші қатарын құрайды.
Қолданыстағы мәні
Жырғаның қолданылу мақсаты мен құрамдас бөліктерінің этномәдени мазмұны әйелдердің бас киіміне тағылатын бұл әшекейлік бұйым көне наным-сенімнен туындайтын түрлі сыртқы әсерлерден, атап айтақанда, тіл-көзден және зиянкес күштерден қорғау, сақтандыру қызметін атқарғанын аңғартады.
Сондай-ақ, мұндай әшекейді ауқатты адамдар мен лауазымды кісілердің қыз-келіншектерінің мәртебесін, әлеуметтік орнын білдіретін бұйымдардың бірі ретінде де қарастыруға да болады.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- ҚСЭ, 4-том. 1974. 533-б;
- Шойбеков Р.Н. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы. Алматы: Қазақстан, 1993;
- ҚӘТС. 7-том. Алматы: Арыс, 2007.