Жігіт сөзі

«Жігіт сөзі» - Абайдың өлеңі, көлі «Айттым сәлем, қалам қас..." «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат-Абайдың 1886жылы жазған өлеңі. Әрқайсысы 4тармақты 25 шумақтан тұрады. Бұл Абайдың жастарға арналған достық, татулық, жар сүю мәселесін қозғайтын насихат өлеңі. Ақын бірден «жігіттер» деп, есейіп, қатарға қосылып, бозбалалыққа, құрбыларымен араласуға, жар сүюге, үй болуға жетіп қалған жастарға сөзін қаратып айтып, соларға татымды дос табу, жар таңдау, үй болу жайын толғайды. Өлең еркін әңгіме-сұхбат түрінде құрылып, көбінесе жас жігіттерге айтылатын ақыл-кеңес іспетті болып келеді. Сондықтан өлеңді оқығанда өмірден көргені мен түйгені көп ақылгөй адамның біркелкі өңкей құрбы-құрдас жас жігіттердің ортасында кеңес құрып, шын ықласымен ақтарыла сөйлеп отырған қалпын көргендей боламыз. Насихаттылық сипаты жағынан өлең халық поэзиясындағы ертеден қалыптасқан дәстүрге жақын десек те, ой-пікірлерінің өткірлігі, сонылығы және еш жасандылықсыз тартымды, жатық етіп айтылуы бірден назар аударады.

«Керек іс бозбалаға талаптылық,
Әр түрлі өнер, мінез, жақсы қылық...» -

деп, жастардың алдына үлкен өмірлік мақсат қоюы қажет екенін ақын айрықша атап көрсетеді. Терін сатып адал еңбек етпей, басқа оңай жолмен мал табам деу ер жігіттің бойына лайық емес деген ойында әсерлі жеткізіп, татулық, достық деген пікір түйеді.

«Кемді күн қызық дәурен тату өткіз,
Жетпесе, біріңдікін бірің жеткіз!
Күншілдіксіз тату бол шын көңілмен,
Қиянатшыл болмақты естен кеткіз!..
Жолдастық, сұхбаттастық - бір үлкен іс,
Оның қадірін жетесіз адам білмес...»

Жастардың сүйіспеншілік сезімінде айнымас беріктік, тұрақтылық, адалдық болуына айрықша мән бере отырып, ақын жігіттердің құбылма, айнығыш, жеңілтек мінезін қатты сынап шенейді.

«Шын көңілмен сүйсе екен, кімді сүйсе,
Бір сөзімен тұрса екен, жанса-күйсе,
Қырмызы, қызыл жібек бозбалалар
Оңғақ бұлдай былғайды, бір дым тисе...»

Өлеңдегі тағы бір назар салынған жай-жігіттердің жар таңдауы, үй болуға байыппен қарап, алдымен өмірлік серік болатын қыздың мінезіне, адамгершілік қасиетіне, ақылына, инабаттылығына көз жеткізуі шарт екеңдігі:

«Біреуді көркі бар деп жақсы көрме,
Лапылдап көрсе қызар нәпсіге ерме!
Әйел жақсы болмайды көркіменен,
Мінезіне көз жетпей, көңіл берме!...
Жасаулы деп, малды деп байдан алма,
Кедей қызы арзан деп құмарланба.
Ары бар, ақылы бар, ұяты бар
Ата-ананың қызынан қапыл қалма...»

Осындай сөздерінен, әсіресе, «Күйлеме жігітпін деп үнемі ойнас» деген секілді өлең жолдарынан жасы үлкен адамның өзінен кішілерге шын ниетімен жаны ашып сөйлегенде көңіліндегісін батыл, тура айтатын қазақтың халықтық дәстүрі айқын аңғарылады. Өлеңнің соңында сүйіп қосылған жастардың от басындағы, жанұясындағы татулығы, көңілдес құрбылардың достығы жайлы пікірін ақын бүкіл елде береке-бірлік болуын аңсаған өрелі ойымен жалғастырады. Өлең 11 буынды қара өлең үлгісінде жазылған. Алғаш 1909 ж. С.Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Басылымдарында бірқатар текстологиялық өзгерістер кездеседі. 1939, 1945, 1954 жылғы жинақтарда 2-шумақтың 2- жолы «Кейбіреу қояр қулық ұққанына», 9- шумақтың 2-жолы «Лапылдап көрсе қызар нәпсіге ерме», 10-шумақтың 3-жолы «Күнде көрген бір беттен көңіл қайтып», 17-шумақтың 2-жолы «Сазданба сен қабақпен имендіріп», 20-шумақтың 3-жолы «Елі сауда сықылды күлкі сатып», 24-шумақтың 4- жолы «Өзі зордың болады иығы да зор» делінсе, кейінгі басылымдарда, Мүрсейіт қолжазбаларында, 1909 жылғы жинақ негізінде бұл жолдар «Кейбіреу қояр көңіл ұққанынша», «Лапылдақ көрсе қызар нәпсіге ерме», «Күнде көрген бір беттен көңіл қайтар», «Сазданбасын қабақпен имендіріп», «Мәліш сауда сықылды күлкі сатып», «Өзі зордың болады ығы да зор» деп алынған. 1909 жылғы жинақта 10-шумақтың 1-жолы «Көп журмес жеңсікқойлық тез-ақ тозар» болса, басылымдарда Мүрсейіт қолжазбалары бойынша «Көп жүрмес жеңсікқойлық әлі-ақ тозар» деп берілген. Мүрсейіт қолжазбаларында, 1939, 1945, 1954 жылғы басылымдарда 13-шумақтың 2-жолы «Ер үялар іс қылмас, болса зерек» делінсе, кейінгі жинақтарда 1909 жылғы басылымға сәйкес «Ер үялар іс қылмас қатын зерек» деп алынған. Өлеңнің Мүрсейіт қолжазбалары негізінде барлық басылымдарға енген 25-шумағы 1909 жылғы жинақта жоқ. Мүрсейіт қолжазбапарында 25-шумақтың соңғы екі жолы «Пысықтықтың белгісі ыртың- жыртың, жоқ еді бес бересі, алты аласы» деп көрсетілсе, басылымдарда «Пысықтықтың белгісі - арыз беру, Жоқ тұрса бес бересі, алты аласы» болып жазылған. Туынды ағылшын, араб, азербайжан, қарақалпақ, қырғыз, орыс, өзбек, ұйғыр т.б тілдерге аударылған.