Жіктелім

Қысқаша мәлімет

Жіктелім,классификация (лат. сlassіs – класс, топ және ...фикация – жасаймын, реттеймін) – білімнің, адам қызметінің қайсыбір саласындағы өзара байланысты ұғымдар (нысандар топтары) жүйесі. Ол осы ұғымдар мен нысандар топтарының арасындағы байланыстарды анықтау құралы ретінде пайдаланылады. Ж. – жалпы ғылыми және методологиялық ұғым. Мұнда зерделенетін нысандардың барлық саласы осы нысандардың белгілі бір өзіндік ұқсастықтары негізінде ажыратылған жіктемелер немесе топтар негізінде жүйеленетін білім нысанында көрініс табады. Ж. екі негізгі міндеттерді шешуге: бүкіл осы саланы шолу мен тану үшін ыңғайлы түрде беруге және онда сала нысандары туралы барынша толық ақпарат қамтылуға тиіс. Ж. нысандардың елеулі белгілеріне негізделген табиғи Ж. (мыс., химиялық элементтердің периодтық жүйесі) және елеусіз белгілер пайдаланылатын жасанды Ж. (мыс., кітапханалардағы әліпбилік-тақырыптық көрсеткіштер, атаулы каталогтар сияқты көмекші Ж-дер) түрлеріне ажыратылады. Ж-нің қалыптасуы бірқатар кезеңдерден өтетінін, яғни жасанды топтастырудан табиғи топтарға бөлуге және одан табиғи Ж. жүйесінің қалыптасуына ауысатынын ғылым тарихы көрсетіп берді. Мыс., химиялық элементтер бастапқыда жекелеген физикалық қасиеттері бойынша жасанды түрде топтастырылды. Сонан соң ұқсас элементтер көптеген және алуан түрлі таза химиялық қасиеттеріне қарай біріктірілді. Д.И. Менделеевтің химиялық элементтер қасиеттерінің олардың атомдық салмағына периодтық тұрғыдан тәуелді екенін ашуы табиғи Ж-нің тұтас жүйесіндегі топтардың өзін ретке келтіруге мүмкіндік туғызды. Кейін Менделеевтің терең, бірақ қалай дегенмен эмпирикалық қорытындылау болған жүйесі атом құрылысы туралы ілім негізінде теориялық тұрғыдан өңдеуге ұшырады. Биологиядағы алғашқы топтастырулар да жасанды Ж. болды. Мыс., Теофаст барлық өсімдіктерді ағаштарға, бұталарға, шала бұталарға, шөптерге бөлді. Жасанды ботаникалық жүйелемелердің ұзаққа созылған кезеңі К.Линнейдің ұлан-ғайыр жүйесімен аяқталды. Ол органдардың өсіп-өніп, көбеюінің морфологиялық ерекшеліктерін өсімдіктердің Ж-не негіз етті. Линней өсімдіктер нысандарының алуан түрлілігін бағдарға алу үшін, өзі айтқандай, тұтас, айқын, іс жүзінде ыңғайлы жасанды Ж-ді жасады. Сонымен бірге ол өсімдіктердің көптеген табиғи топтарын да таба алды. Бұдан кейінгі кезеңде ботаниктер фенотипті мұқият зерделеу арқылы түрлі табиғи топтарды анықтау жолында көп еңбектенді. Ч.Дарвиннің тірі организмдер ұқсастығының себептері олардың шығу тегінің ортақтығында жатқандығын көрсеткен эволюциялық теориясы табиғи, филогенетикалық жүйелемеге негіз қалады. Жақсы Ж. өзіне сай келетін номенклатураны – барлық Ж-дік топтар үшін бір мәнді атаулар жүйесін қажет етеді. Мұқият талданып, жетілдірілген номенклатураның мысалы химиядан, ботаникадан, зоологиядан табылады. Ж. ұғымы бұлардан басқа да салаларда жиі қолданылады. Мыс., ғылымдар Ж-і, тілдер Ж-і, тауарлар Ж-і, тау-кен ісіндегі Ж., т.б. Ғылымдар Ж-і қызметтің ғылымда бейнеленген саласына тән заңдардың жүйесін көрсетеді. Ол белгілі бір принциптер негізінде ғылымдардың өзара байланысын ашады және ғылымдардың логикалық түрде негізделген орналасуы (немесе қатары) түрінде олардың байланыстарын көрсетеді. Бұл орайда олардың кескінделу тәсілдері (кестелік, графикалық) ерекше рөл атқарады. Ежелгі грек философы Аристотель ғылымдарды үшке бөлген: теориялық философия (логика, аналитика, физика, математика, метафизика, практикалық философия), этика, саясат, экономика және шығармашылық философия (поэтика, риторика, өнер). Қазақстандық ғұлама Әбу Наср әл-Фараби өзінің “Ғылымдар тізбегі” еңбегінде Аристотель Ж-ін одан әрі жетілдірді. Ал Сен-Симон (1760 – 1825) объективтік принципке негізделген (математика, астрономия, физика, химия, физиология) Ж. ұсынды. Оның шәкірті Огюст Конт (1798 – 1857) бұл Ж-ді онан әрі айқындай түсті және социологияны өз алдына ғылым етіп бөлді. Қазіргі ғылымдарды жіктеу принциптері: ғыл.-зерт. пәніне байланысты принцип, адамның практикалық және танымдық қызметінің табиғатына сәйкес принцип, субординация немесе даму принципі, құрылымдық принцип, формальдық координация принципі, мазмұндық принцип болып бөлінеді. Ғылымдар Ж. – әрбір тарихи дәуірде пайда болатын, сарқылмайтын мәңгілік проблема. Ғылымдарды жіктеудің олар зерттейтін пәндерді айқындау және ғылымның жаңа саясатын болжау, кітапханалық іс, ғыл.-зерттеу институттарының жоғары оқу орындары құрылымын және барлық шаруашылықтардың перспективтік салаларын анықтау, сондай-ақ теориялық зертттеулерді практикамен, ғылымды өндіріспен ұштастырудың жаңа түрлерін табу үшін маңызы зор (қ. Ғылым). Тілдер Ж-і – дүние жүзі тілдерін түрлі белгілері бойынша зерделеу және топтастыру. Атап айтқанда: тілдердің генетикалық Ж-і – туыстық белгісі бойынша, яғни болжалды тек тілден шығуына қарай (тілдердің үндіеуропалық, түркілік, оралдық топтары, т.б.); тілдердің тұрпаттамалық Ж-і – генетикалық немесе аумақтық жақындығына қарамастан тілдік құрылымның ұқсас сипаттары (морфологиялық, дыбыстық, синтаксистік, семантикалық белгілері) негізінде топтастырып, зерттейді. Осы тұрғыдан тілдер Ж-і қопарылмалы (аморфтық) тұрпатқа (көне қытай, вьетнам, йоруб тілдері), жалғалмалы тұрпатқа (түркі, финн-угор тілдері), флективтік тұрпатқа (орыс тілі) ажыратылады. Кейбір ғалымдар полисинтетикалық тілдерге де (кейбір палеоазиаттық, кавказдық тілдер) жіктейді (қ. Дүние жүзі тілдері). Тауарлар Ж-і маркетингіде қолданылады және тауарлар қозғалысын төзімділік деңгейіне қарай топтастыруды көздейді. Ол ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар – көп рет сыннан өткен материалдық бұйымдар, қысқа уақыт пайдаланылатын тауарлар – пайдаланудың, қызмет көрсетудің бір не бірнеше циклдік кезеңінде пайдаланылатын материалдық бұйымдар түрлеріне бөлінеді. Тау-кен ісінде Ж. – уатылған пайдалы қазындылар бөлшектерінің ірілігіне, тығыздығына, т.б. қарай өнімдерге (топтарға) ажыратылуы. Мұнда Ж. жіктегіштерде жасалады.