Жіті

Қазіргі қазақ тілінде — қырағы, кергіш, байқағыш мағынасында, көбіне тек «көз» сөзімен тіркесе қолданылады. «Күйшінің жіті көзі қыздың әр қимылын қапысыз бағады» (Т. Ахтанов, Дала сыры). «Жіті» сөзінің қазақ тіліндегі қазіргі мағынасы түркі тілдерінде өте ертеде пайда болған тұрақты тіркестің сақталғандығын аңғартады. Онда йіті көзлүг — өткір көзді (ДТС, 263) мағынасында қолданылған. Ал басқа заттың өткірлігіне «жіті» сөзі қазақ тілінде айтылмайтыны белгілі.

Ертедегі түркі тілдерінде «йіті», «йітіг» тұлғалы сөздер кесетін құралдың өткірлігін білдірген: «бу менің йіті қылычымын көрүңләр» (ДТС, 263)—«мына менің өткір қылышыма қараңдар» немесе «нечә йітіг бічәк ерсә өз сапын йонумас» (сонда)— «пышақ қанша өткір болса да өз сабын жона алмас». Қазіргі кездегі кептеген түркі тілдерінде әр түрлі дыбыстық ауытқушылықпен «йіті» немесе «йітіг» сөздері «өткір» (кесетін заттар үшін) мағынасын осы күнге дейін сақтаған: Әзірбайжан, түрік, қырым татарларында — іті (В. Рад. Опыт..., I, 2, 1502); түрікмендерде — йити (Рус.-туркм. сл., 1956, 435); тува тілінде — чидиг (Рус.-тув., 1980, 346); хакасша — чітіг (Хак.-рус., 1953, 319), якуттарда — сытыы (Рус.-як., 1968, 377) және т. б. қорыта келгенде, ертеден мәлім, «йіті» сөзі қазақ тілінде тек көзбен тіркесте ғана сақталған да, қалған жағдайларда оны қазір қолданылып жүрген «өткір» сөзі ығыстырған.