Уикипедия

Жіңішке (қала)

Жіңішке (укр. Гені́чеськ) — Украинаның Херсон облысындағы қала. Жіңішке ауданының әкімшілік орталығы. 2022 жылдың 24 ақпанынан бастап оны Ресей Федерациясының қарулы күштері басып алды.

Қала
Жіңішке
укр. Гені́чеськ
Ту Елтаңбасы
Ту Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел

 Украина

Облыс

Херсон облысы

Ауданы

Жіңішке ауданы

Қауым

Жіңішке қалалық қауымы

Басшысы

Александр Васильевич Тулупов

Тарихы мен географиясы
Координаттары

46°10′37″ с. е. 34°47′56″ ш. б. / 46.17694° с. е. 34.79889° ш. б. / 46.17694; 34.79889 (G) (O) (Я)Координаттар: 46°10′37″ с. е. 34°47′56″ ш. б. / 46.17694° с. е. 34.79889° ш. б. / 46.17694; 34.79889 (G) (O) (Я)

Құрылған уақыты

1784 жыл

Алғашқы дерек

1474 жыл

Бұрынғы атаулары

1562 жылға дейін — Салине
1784 жылға дейін — Неонтихос
1837 жылға дейін — Геники

Қала статусы

1903

Жер аумағы

7,40 км²

Климаты

қоңыржай континентті

Тұрғындары
Тұрғыны

▼ 19 253 адам (2021)

Ұлттық құрамы

украиндар, қырым татарлары, орыстар

Конфессиялар

православие, ислам, яһудилік

Сандық идентификаторлары
Телефон коды

+380 5534

Пошта индексі

75500

Автомобиль коды

BT, НТ / 22

genich-rada.gov.ua  (укр.)

Жіңішке картада
Жіңішке
Жіңішке
Ортаққордағы санаты: Жіңішке

Ол Азов теңізінің жағасында, Жіңішке бұғазы арқылы өтетін автомобиль көпірімен байланыстырылған Арабат белінің аяғына қарама-қарсы орналасқан.

Тарихы өңдеу

Жіңішке қаласының тарихы Saline (Салине) елді мекеннің атауынан басталады. Шығанақ, оның бойында орналасқан Жіңішке қаласы мен порты өз атауын түркілердің «дженике» — жіңішке сөзінен алған. Бұл атау генуездіктердің Шығыс Қырымдағы үстемдігі кезеңімен байланысты деген тағы бір пікір бар. Сол дәуірдегі ең әйгілі ескерткіштердің бірі — Судақ қаласындағы генуездік бекініс. Бұл бізге өте жақсы жағдайда жеткен ортағасырлық Еуропаның бекіністерінің бірі. Бұл бекініс құрылысының алғашқы кезеңі Византия дәуірінде болды, құрылыстың кейінгі, негізгі кезеңі генуездік уақытқа (XIV-XV ғасырлар) жатады, сондықтан оны әдетте Генуездік деп атайды. XIII—XV ғасырларда Қырымдағы билікті Қырым татарларымен бөліскен генуездік көпестер теңіз саяхаттарында портоландар деп аталатын карталарды пайдаланды. Гразиосо Бенинкаса портоласында 1474 жылы Азов теңізінің солтүстік жағалауында, соның ішінде Жіңішке ауданында үш рет Салине (Saline) елді мекені белгіленді — Жіңішкеге дейін осылай аталды.

Жіңішке Азов теңізі жағалауының солтүстік-батыс бөлігінде, Арабат белінің солтүстік шеті Үтлік көлтабанын Сывашпен байланыстыратын Жіңішке бұғазымен түйісетін жерінде орналасқан. Адамдар бұл аумақта ежелден бері мекендейді. Солтүстік Азов теңізінің отарлық қалалары 1 мыңжылдықтың ортасынан біздің заманымызға дейін толыққанды өмір сүрді. «Птолемей бойынша Қара теңіз жағалауының картасында» көрсетілген Азов теңізінің солтүстік-батыс жағалауындағы грек елді мекендері, Акра және Лейан қазіргі Жіңішкенің маңында, ал Жаңа бекініс – оның аумағында орналасты. Мұны 1562 жылы ағылшын Антоний Дженкинсон құрастырған «Қырым және оны шайып жатқан теңіздер картасы» және фламандық географ және картограф Абрахам Ортелийдің «Жер әлемінің көрінісі» (Бельгия, 1590 жыл) атты бірінші географиялық атлас растайды. Арабат белінің ұшына қарама-қарсы, дәл қазіргі Жіңішкенің орнында Неонтихос (Neontichos) елді мекені, ал сәл шығысқа қарай - Леанум (Leanum) және Акра (Acra) қалалары көрсетілген.

Көптеген ондаған жылдар бойы өлкетанушылар Жіңішкедегі қырым татарларының немесе түрік бекінісінің қалдықтарын іздеп келді. Олар мұнда Қырым хандығы кезінде, бірақ қаладан қашық жерде әскери бекініс болғанын растай алды.

Атақты түрік саяхатшысы Евлия Челеби Жіңішке бекінісін 1640 жылы Қырым ханы Арабат белінің аяғында салған тақтайлы шатыр мен темір қақпасы бар бекініске арналған «Әдемі Женишке қамалына мадақ» деп аталатын тұтас тарауын бөліп көрсеткен. Әр жерде бекіністі мұнара деп атайды. «Женишке қамалы» бекініс-мұнара болды деп болжау қисынды.

1772 жылғы әскери картада Геники аймағында батарея белгісі бар. Бұл кезде орыс әскерлері уақытша бекіністерді қажетсіз деп талқандады: кінәз В.М.Долгоруков әскерінің бір бөлігі 1771 жылдың жазында түбекке басып кіріп, Кефені басып алып, барлық іргелес аумақтарды түрік әскерлерінен азат етті. Осыдан кейін ұзақ уақыт бойы соғыс қимылдары жалғасқанымен, картада 1772 жылғы түрік және орыс күштерінің шынайы тепе-теңдігін көрсететін татар-түрік бейнелемесі жоқ. Арабат және Тавриядағы басқа да стратегиялық нүктелер (олардың ішінде Жіңішке) Ресей империясының бақылауында болды.

XIX—XX ғасырлар тоғысында Таурия губерниясы Мелитопол уезіне қарасты мемлекеттік ауыл, кент, орын (1837 жылдан бастап) және қала (1903 жылдан бастап) Жіңішке балық, тұз және астық саудасымен танымал болды. Оның маңында, негізінен, Жоңғар түбегінде атақты арнауыт бидайы өсірілді. Астық экспортқа шығарылды. Портта Англия, Франция және басқа елдердің кемелері арқандап тұрды.

1897 жылы Жіңішке қаласында 2816 яһуди (халықтың 34,9%), 1910 жылы — 4786 (36,9%), 1914 жылы — 4874 яһуди және 42 қарайым, 1923 ж. — 1841 яһуди, 1926 ж. — 1799, 1939 ж. — 947 яһуди өмір сүрді.

Жіңішкедегі яһуди қауымы 1850 жылдары құрылды, сол уақытта синагога, яһуди зираты және хевра кадиша пайда болды.

1905 жылы Жіңішке қаласында үш күндік яһуди аласаты болды.

Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде Жіңішкеге көп босқындар келді; 1916 жылы босқындарға арналған әйелдер мектебі мен ошақ ашылды. 1918 жылы Австрия-Мажарстан оккупациондық билігі бүкіл қауымды концлагерге жіберді.

1924 жылы Жіңішке қаласында «ЛКСМУ Ромный ұйымы атындағы Еңбек коммунасы» яһуди ұжымшары, 1925 жылы «Надежда» және «Тикво» ұжымшарлары ұйымдастырылды.

1941 жылы 16 қыркүйекте неміс әскерлері қаланы басып алды.

1941 жылы 2-4 қазанда Жіңішке қаласында зондеркоммандо 10А 300-ден астам яһудиді атып тастады.

1943 жылы 30 қазанда кеңес әскерлері қаланы азат еткенімен, ауданда тағы 5 ай шайқасты.

2014 жылдың 26 наурызында Украина әскерінің десантшылары Ресей Федерациясы Қара теңіз флотының МАРС-75 навигациялық станциясын басып алды[1][2]. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, ресейлік әскерилер станциядан екі ай бұрын кетіп қалған еді. Бұрын гидрографиялық нысандар 1997 жылы қол қойылған мемлекетаралық келісімге сәйкес Қара теңіз флоты жалға алған мүлік тізбесіне енгізілмеген болатын, ал 2007 жылдың желтоқсанында Херсон экономикалық соты станцияны Украина билігіне беру туралы қаулы қабылдады, бірақ Ресей іс жүзінде нысанды беруден бас тартты.

2022 жылы 24 ақпанда Ресейдің Украинаға басып кіруі кезінде Жіңішкені орыс әскерлері басып алды. Бұл күні Украина Әскери-теңіз күштері Ресей әскерлердің алға жылжуын бәсеңдету үшін Арабат бұғазы арқылы өтетін автомобил көпірін жарып жіберді. Дәл осы уақытта жарылысты жүзеге асырған сарбаз Виталий Скакун жарылыстан қайтыс болды[3]. Жарылыс орнынан түсірілген   бейнебаянда азаматтық көліктің суда жатқанын көруге болады. Көпірдің бір жартысы опырылып, екінші жартысы көлік жүргізу мүмкіндігін сақтап қалды.

2022 жылдың 6 наурызында қалада украинашылдардың митингі өтті[4].

2022 жылдың 12 наурызында қала әкімі Александр Тулупов қалыптасқан жағдайда жұмыс істей алмайтынын айтып, қызметінен кетті[5]. Осыдан кейін ресейлік әскерилердің қала басшысы етіп Қырымнан келген Геннадий Сивакты тағайындалғандығы хабарланды[6].

2022 жылғы 18 сәуірде орталық алаңдағы жергілікті әкімшілік ғимаратының алдындағы тұғырға 2015 жылы декоммунизация туралы заң бойынша бұзылған Ленин ескерткішінен өзгеше ескерткіш орнатылды; әкімшілік ғимаратында Ресей Федерациясының туы мен Жеңіс туы көтерілді[7].

Климаты өңдеу

Қала құрғақ дала зонасында орналасқан, климаты қоңыржай және субтропиктік. Ең жылы ай — шілде айы, орташа температурасы 23,6°С. Ең суық ай — қаңтар айы, орташа температурасы -2,5°С.

Жіңішкенің ауа райы
Көрсеткіш Қаң Ақп Нау Сәу Мам Мау Шіл Там Қыр Қаз Қар Жел Жыл
Абсолюттық максимум, °C 14,1 17 22,4 27,8 31,8 37,1 38,3 38,4 33,6 29,1 22,3 16,3 38,4
Орташа максимум, °C 0,5 0,9 5,2 12,7 19,9 25 28 27,1 21,9 14,9 8,3 3 14
Орташа температура, °C −2,5 −2 1,8 8,9 16 20,8 23,6 22,6 17,3 11,2 5,1 0,3 10,4
Орташа минимум, °C −5 −4,7 −0,8 5,4 11,7 15,7 18 17, 12,5 7,5 2,5 −2,1 6,6
Абсолюттық минимум, °C −30,3 −28 −18,4 −9 −2,2 0,2 8,4 6 −5,4 −12,2 −20,8 −22,1 −30,3
Жауын-шашын нормасы, мм 34,7 30,8 30,7 30,1 35,1 40,6 35,7 27,9 27,4 25,6 32,9 36,1 387,7
Дерекнама: Weatherbase

Тұрғындары өңдеу

Халқы саны
1959 1970 1979 1989 год 2001 2012 2016 2019 2021
14 420 20 031 21 990 23 289 21 793 20 466 19 983 19 501[8] 19 253
Ұлттық құрамы (2001 жыл)
украиндар орыстар қырым татарлары басқалары
69,5 % 26 % 2 % 2,5 %
Тілдік құрамы (2001 жыл)
орыс тілі украин тілі қырым татар тілі басқалары
68,96 % 29,35 % 0,20 % 1,49

Көлік өңдеу

Соңғы жылдары Жіңішке қаласының теміржол инфрақұрылымы қала қонақтары мен Арабат беліне саяхаттайтын туристерге ыңғайлы болу үшін жаңартылды.

Жіңішкедегі қоғамдық көліктер автобустармен ұсынылған. Жазда айлақ істейді, жеке кемелермен Бөрі аралына баруға болады.

Жіңішке автобекетінен Жіңішке ауданының барлық елді мекендеріне жетуге болады. Херсон, Николаев, Днепр, Запорожя, Винница сияқты қалаларға да бағыттар бар.

FM-радиостанциялары өңдеу

  • 88.5 MHz— KISS FM
  • 90.8 MHz — Радио Мейдан
  • 91.6 MHz— Xit FM
  • 100.7 MHz — UA:Украинское радио
  • 101.4 MHz — Мейдан
  • 101.8 MHz — Ретро FM
  • 102.6 MHz — Радио «Промінь»
  • 103.0 MHz — Армия-FM
  • 103.6 MHz — Херсон FM
  • 104.1 MHz — Радио НВ
  • 104.4 MHz — Power FM
  • 105.3 MHz — Radio ROKS
  • 105.9 MHz — Крым. Реалии.
  • 106.8 MHz — Русское Радио Украина
  • 107.8 MHz — Херсон FM

Оқу орындары өңдеу

  • № 1 мектеп
  • Жіңішке лицейі (бұрынғы № 2 орта мектеп, сосын гимназия)
  • № 3 мектеп
  • № 4 мектеп
  • Шипажайлы жалпы білім беретін мектеп-интернат
  • 9 кешкі мектебі (бұрынғы № 6 мектеп)
  • № 17 ӘЖМ
  • № 27 КТМ
  • Медицина мектебі
  • Херсон ұлттық техникалық университетінің факультеті
  • ЖТБ (Жас техниктер бекеті)
  • ЖНБ (Жас натуралистер бекеті)
  • Харьков Ұлттық қала шаруашылығы академиясының факультеті
  • Жіңішке қаласының музыка мектебі

Діни ұйымдары өңдеу

  • Әулие Мәриәмнің туу ғибадатханасы[9]
  • «Өмір сөзі» толық інжіл шіркеуі[10][11][12]
  • Иегова Куәгерлерінің Қауымдастығы[10][11]
  • Інжілдік христиан-баптисттер шіркеуі[10][11]
  • 7-күн адвентистік шіркеуі[10][11][13]
  • «Ислам» мұсылман қауымы[10][11]
  • Хабад» яһуди қауымы[10][11]

Көрікті жерлері өңдеу

Галерея өңдеу

  •  
    Қалаға кіре берістегі стела
  •  
    Теміржол вокзалы
  •  
    Жіңішке теңіз порты
  •  
    Жіңішкеде кіре берістегі Р 47 тас жолы
  •  
    Ұлы Отан соғысы кезінде Жіңішке үшін шайқаста қаза тапқан жауынгерлерге арналған ескерткіш
  •  
    Мәдениет үйі
  •  
    Жіңішке қаласының бұрынғы бірінші революциялық комитетінің ғимараты
  •  
    Жедел жәрдем станциясы
  •  
    Жіңішке қаласының ескі картасы

Дереккөздер өңдеу

  1. ↑ Украинские десантники в Геническе захватили навигационную станцию ЧФ России. NEWSru.ua (27.03.2014).
  2. ↑ Украинские военные заняли объект "Марс-75" ЧФ России в Геническе. ЛІГА.net (27 наурыз 2014).
  3. ↑ Sheets, Megan Ukrainian soldier blew himself up on bridge to block advancement of Russian tanks  (ағыл.) (25 February 2022).
  4. ↑ Геническ: местные жители протестуют против агрессии России (фотогалерея) (7 наурыз 2022).
  5. ↑ Кажется, Россия пытается взять под контроль власть в оккупированных городах Украины. Несколько тревожных новостей 17-го дня войны. Meduza (12 наурыз 2022).
  6. ↑ Александр Янковский «Безработный со скандальной репутацией». Что известно о новых коллаборантах на Херсонщине?. Крым.Реалии (5 сәуір 2022).
  7. ↑ Paul P. Murphy Statue of Lenin returns to Henichesk, a Russian-occupied town near Crimea  (ағыл.). CNN (19 April 2022). Тексерілді, 19 сәуір 2022.
  8. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2019 року. Державна служба статистики України. Київ, 2019. стор.72
  9. ↑ Храм Рождества Богородицы в Геническе отпраздновал свой 100-летний юбилей
  10. ↑ a b c d e f Генический портал: Религия в Геническом районе.
  11. ↑ a b c d e f Инвестиционный портал: Генический район. Басты дереккөзінен мұрағатталған 23 қаңтар 2013.
  12. ↑ Сайт общины Мұрағатталған 17 сәуірдің 2012 жылы..
  13. ↑ Украинская унионная конференция Церкви {{comment|АСД|адвентистов седьмого дня}}: В Геническе за чашкой чая рассуждали о счастье.
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Жіңішке_(қала)&oldid=3161625» бетінен алынған