Зая Пандита

Зая Пандита (қалм. Зая Пандит Оһтрһун Дала; моңғ. Зая Бандида Огторгуйн Далай (Намхайжамц); шамамен 1599 — 1662 жылдың қыркүйегі) - ойрат (қалмақ) аудармашысы, ақыны, ұстазы, “тодо бичиг” жазуының құрастырушы. XVII ғасырдағы Орталық Азияның көрнекті саяси қайраткері, буддизмнің гелугпа мектебінің өкілі.

Өмірбаяны

Зая Пандита хошоуыт тайпасының билеушісі Байбағастың асыранды баласы болды. 17 жасында банди рухани антын қабылдап (жаңа есімі Намхайжамц болды), Кукунор арқылы Тибетке жетті. Келесі 22 жыл ішінде буддизмнің теориясы және практикасымен танысты.

"Тодо бичигті" құрастыруы мен аудармашылық қызметі

Зая Пандитаның Элиста қаласында орнатылған ескерткіші

1648 жылы Абылай тайшы мен Эрдени батурдың ынтасымен ескі моңғол жазуының негізінде ойрат жазуын (тодо бичиг) құрастырды. Тибет тілінен ойрат тіліне, шамамен, 170 туындыны аударған (буддалық каноникалық кітаптар, философиялық және медициналық трактаттар, аңыздар жинақтары). Ерекше жетістіктері үшін “пандита” лауазымына ие болды.

1639 жылы Панчен-ламаның, Далай-ламаның және Ганденнің нұсқауымен Жоңғарияға оралды. Ел аралап, буддизмнің таралуына өз үлесін қосты. Нойондардың иеліктерінде туындаған дау-дамайларда төреші ретінде қызмет атқарды.

1640 жылы Эрдени батур ұйымдастырған ойрат тайпаларының съезіне қатысты. Съезд барысында Дала заңдарының жинағы қабылданды.

1646 жылы Эрдэни батур, Очирт тайшы, Хундлэн убаши арасындағы дау-дамайларда төреші болды.

1647 жылы Еділдің төменгі ағысы мен мен Жайықтың арасындағы Шукур-Дайчиннің торғауыт ұлыстарына барып қайтты. 1650 жылы Тибетке оралды.

1656 жылы Лувсан, Огжодов, Тугал, Мэргэн тайшыларының арсындағы алауыздықтарды тоқтатып, соғыстың алдын алды.

1655 жылы Еділдің бойына екінші рет барып қайтты.

1662 жылы Тибетке қайтар жолда сал ауруынан қайтыс болды.

Естелік

• Элиста қаласындағы ҚалмМУ оқу корпусының қасында Зая Пандитаның ескерткіші орнатылған.

• Зая Пандита есімімен Улан-Хол орталық мектеп және қалмақ этномәдени гимназия аталған.

Әдебиет

• Раднабхадра. Лунный свет: История рабджам Зая-пандиты. Серия: Памятники культуры Востока. Издательство: Санкт-Петербург, 1999 г. 176 стр. ISBN 5-85803-095-5. Тираж: 500 экз.
• Бадмаев А. В. Зая-Пандита. — Элиста, 1968.
• Голстунский К. Ф. [Биография Зая-Пандиты] // Монголо-ойратские законы 1640 г. — СПб, 1880. С. 121—130.
• Ринчэн. Ойратские переводы с кит[айского] // Rocznik Orientalistyczny. — Warszawa, 1966. V. 30. Z. I. P. 59—73.
• Ш. Норбо. Зая-Пандита. Элиста 1999 г.