Тодо бичиг

Тодо бичиг (қалм.:ᡐᡆᡑᡆ
ᡋᡅᡒᡅᡎ, Тодо бичг; моңғ.: ᠲᠣᠳᠣ
ᠪᠢᠴᠢᠭ, Тодо бичиг; бурят.: Тодо бэшэг), кейде тодо – 1648 жылы ескі моңғол жазуының негізінде буддалық сопы Зая Пандитаның (1599-1662) құрастырған әліпбиі. Зая Пандитаның (шын есімі Намхай Чжамцо) бұл әліпбиді құрастырудағы мақсаты – ойрат жазба тілін ауызша тілге мейлінше жақындату еді. Оған қоса діни трактаттарда кең қолданыс тапқан санскриттік және буддалық терминдер ықшамдалып, көпшілікке түсінікті қалпына келтірілді.

Тодо бичиг
Түрі:	консонантты-вокалды
Тілдері:	қалмақ (1924 жылға дейін), ойрат, моңғол
Пайда болған жері:	Жоңғар хандығы
Шығарушы:	Зая Пандита
Пайда болу уақыты:	1648 жыл
Кезең:	XVII ғасырдың ортасынан бастап қолданылуда
Жазу бағыты:	жоғарыдан төмен
Шығу тегі:	Финикия жазуы Арамей жазуы Сирия жазуы Соғды жазуы Ұйғыр жазуы Ескі моңғол жазуы
Туыстас жазу жүйелері:	маньчжур жазуы
Юникод диапазоны:	U+1800 – U+18AF

Ерекшеліктері

Тодо бичиг вертикальды моңғол әліпбиінің жақын туысы. Бұл әліпби арамей жазуының негізінде құрастырылған ұйғыр жазуынан пайда болды Арамей жазуында әр дауысты дыбыс жеке символмен қамтамасыз етілмеген. Осы тізімнің ішінде тодо бичигте ғана әр дауысты дыбысты жеке таңбалармен қамтамасыз ету проблемасы шешілді. Жаңадан қосылған символдар мен диакритикалық таңбалар дауысты дыбыстардың ұзақтығын айқындады. Әр дауысты дыбыс үшін жеке символды бекіту мәтіндердегі екі мәнділікті жойды. Ойрат (қалмақ) тілінде жоқ, бірақ шетел сөздерінде кездесетін “ши”, “си” дыбыстары үшін арнайы таңбалар енгізілді.

Қолданылуы

Ойраттар (қалмақтар мен жоңғарлар) және көрші халха-моңғолдар тодо бичигті XVII ғасырдың екінші жартысынан XVIII ғасырдың екінші жартысына дейін қолданған. Оңай оқылуына байланысты тодо бичиг халха-моңғолдардың көркем әдебиетінде маңызды орынға ие болды.

Діни трактаттарды аудара отырып, Зая Пандита буддизмді Батыс Моңғолия жерінде таратуды көздеді. XVIII ғасырдың басында ойрат (қалмақ) жазба тілінің екі тармағы пайда болды:

• «кітаби» (ойрат тілдерінде жоқ, моңғол тілінен енген терминдерді діни практикада қолданған нұсқа);
• «ауызекі» (іскерлік қатынасхаттарда қолданған нұсқа).

Зая Пандитаның биографы әрі замандасы болған Ратнабадраның пікірінше, буддалық сопы мен оның шәкірттері тибет, моңғол тілдерінен, санскриттен 177 туындыны ойрат (қалмақ) тіліне аударған. Бүгінгі күнге дейін Зая Пандитаның 60-қа жуық аудармасы (философия, медицина және т.б. бағыттар) табылған.

Тодо бичигті дін қызметкелері мен ақсүйектер ғана білгендіктен, 1913 жылғы деректерге сәйкес, қалмақ халқының сауаттылығы өте төмен деңгейде (2,3% шамасында) болды. Қалмақ тілінде тодо-бичиг 1924 жылға дейін қолданылды. КСРО халықтарының әліпбилерін кириллицаға көшіру барысында ауыстырылды. Қытай Халық Республикасында ойраттарға білім беруде ескі моңғол жазуы бекітілгенімен, тодо бичигті қолдану тоқтатылған жоқ.

Қазақ билеушілерінің ойрат жазуын қолдануы

XVIII ғасырда қазақ хандары тодо бичигті қытай және ресей императорларына жазған хаттарында пайдаланған.

Әріптер кестесі

Дауысты дыбыстар

Тодо бичиг	Кириллица	Латын
ᠠ	А	A	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᡄ	Э	E
ᡅ	И	I
ᡆ	О	O
ᡇ	У	U
ᡈ	Ө	Ö
ᡉ	Ү	Ü

Дауыссыз дыбыстар

Тодо бичиг	Кириллица	Латын
ᡋ	Б	B
ᡌ	П	P
ᡏ	М	M
ᠯ	Л	L	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᠰ	С	S	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᠱ	Ш	Sh	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᠨ	Н	N	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᡍ	Х	X
ᡎ	Һ	Q
ᡐ	Т	T
ᡑ	Д	D
ᡔ	Ц	C
ᡒ	Ч	Ch
ᠴ	З	Z
ᡓ	Ж	j
ᡕ	Й	Y
ᠷ	Р	R	Ескі моңғол жазуындағыдай
ᡖ	В	W

Шетел тілінен енген сөздерде қолданылатын әріптер

Тодо бичиг	Кириллица	Латын
ᡙ	Г	G
ᡘ	К	K
ᡗ	Қ	Kh
ᡚ	Җ	J
ᡛ
ᡜ
ᢘ
ᢙ
ᡊ	Ң	Ng

Галерея

Дербет тайшысы Солом Цереннің хаты (1687)

Аюка ханның князь Голицынге хаты (1697)

Әбілпейіз сұлтанның Цин елшісі Нусанға хаты (1758)

«Дербен-ойраттар туралы әңгімелер» қолжазбасынан үзінді (6а бет)

«Қалмақ хандарының қысқаша тарихы» қолжазбасынан үзінді (22 бет)