Көне ұйғыр жазуы

Көне ұйғыр жазуы — көне жазба мұралары. Көне ұйғыр жазба ескерткіштері негізінен алғанда Шығыс Түркістан мен қазіргі Моңғолия жерінде сақталған. Көне ұйғыр жазуы V ғасырда қалыптаса бастаған. Көне ұйғыр жазба ескерткіштері жазудың руналық, манихей, ұйғыр және араб графикасы негізіндегі төрт түрін басынан кешірді.

Көне ұйғыр жазба ескерткіштер - ұйғырлардың көне замандағы жазба мұралары. Түркі халықтарының ішінде ұйғырлардың жазу дәстүрі V ғасырдың бас кезінен қалыптаса бастады. Көне ұйғыр жазба ескерткіштеріне манихей, будда, христиан және мұсылман идеологиясына байланысты көркем және діни философиялық т.б. туындылар жатады. Ұйғыр халқының тарихын, рухани мәдениетін зерттеп білуде олардың мәні зор. Көне ұйғыр жазба ескерткіштері 3 түрлі алфавитпен жазылған. Олар: 1) тасты қашап жазуға икемделген руналық орхон алфавиті; 2) жаңа соғды әліпбиі негізінде жасалған көне ұйғыр әліпбиі; 3) араб әліпбиі. Мұның біріншісімен «Моюн-Чур» немесе «Селенга тасы» (VIII ғ.) мен Суджи қойнауынан (IX ғ.) және Турфаннан (Шығыс Түркістан) табылған жазба ескерткіштер жазылған. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің көпшілігі көне ұйғыр әліпбиімен жазылған.

V-VI ғасырларда Шығыс Түркістан жерінде соғды әліпбиінің негізінде жасалған ұйғыр жазуы кең өріс алды. Ал VII-X ғасырларда қазіргі Моңғолия, оңтүстік Сібір және Жетісу өлкелерінде руна жазуы кең тарай бастады. Өзге түркі тектес тайпалармен қатар бұл жазумен сол тұстағы Моңғолиядағы Ұйғыр мемлекетінің ұйғырлары да кеңінен пайдаланды. Бірақ көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің басым көпшілігі ұйғыр, сондай-ақ араб жазулары негізінде хатқа түсті. Ғылымда көне ұйғыр тілінің соғды тілінен аударылып алынған ескерткіші «Хуастуанифт» , одан кейін христиандық мазмұндағы «Жәдігөйлердің табынуы», «Алтын яруқ» қолжазбасы. Үрімші қаласындағы Шыңжан-ұйғыр автономиялық ауданының ұлттық музейінде X-XIX ғасырлардағы көне ұйғыр жазба ескерткіштеріне қатысты 4 мыңнан астам қолжазба жинақталған. Осы сияқты ұйғыр жазба ескерткіштері КСРО ғылым академиясының Шығыстану ин-тының Орта Азиялық қолжазбалар қорында сақталған. Ұйғыр тілі жазба ескерткіштерінің кейбір нұсқалары Германия, Франция, Англия, және Жапония кітапханалары мен музейлерінен орын алған. Көне ұйғыр жазба ескерткіштерін үш салаға бөлуге болады: Руна жазуымен жазылғандар: Моңғолиядан табылған «Моюнчур» және «Қарабалғасун» т.б. жазба ескерткіштері. Ұйғыр жазуымен жазылғандар: «Хуастуанифт», «Алтын яруқ». «Құтадғу біліктің» Гератта көшірілген нұсқасы әр түрлі мазмұндағы іс қағаздары Фарид-уд-дин Аттар көшіріп жазған «Тазкиретул әвлия», Тохтамыш пен Темір Құтлұқтың хан жарлықтары, эпиграфиялық ескерткіштер т.б. араб жазуымен жазылғандар. Махмуд Қашғаридың «Диуан лұғат-ат-түрік», «Түркі тілдерінің сөздігі», Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғу білік» шығармасының Мысыр және Наманған тізімі араб тілінде жазылған Ибн Мұханнаның грамматикасы мен сөздігі, Ахмед Югнакидың «Хибат ул хақайық» , Насреддин Рабғузидің «Қиссас -ул- әнбия» т.б.