Аюка хан

Аюка хан, кейде Аюке хан (қалм. Аюши хан, орыс. Аюка хан, 1642 – 1724) – Еділ қалмақтарының төртінші бас тайшысы (1672-1698), тұңғыш қалмақ ханы (1699-1724). Моншақтың үлкен ұлы әрі мирасқоры, Шукур-Дайчиннің немересі.

Аюке
Лауазымы
Еділ қалмақтарының ханы
1672 — 1724
Ізашары	Моншақ
Ізбасары	Черен Дондук
Өмірбаяны
Дүниеге келуі	1642 (1642)
Қайтыс болуы	1724 (1724)
Династия	Керейт
Әкесі	Моншақ
Жұбайы	Эренцен, Уанджал, Абухан, Дармабала
Балалары	Чакдор-жаб, Серен-Дондук, Гунджап, Санчджап, Гунделек және Галдан-Данжин

Өмірбаяны

Амстердамда жарық көрген француз картасындағы Аюке ханның ордасы (Camp de l'Ajuka Chan)

Болашақ қалмақ ханы балалық шағын Жоңғарияда өткізген. Туған кезіндегі есімі "Аюши" еді (ұзақ өмір буддасы Амитаюсаның қысқартылған аты), алайда орыс тарихына Аюка ретінде енді. 1654 жылы атасы Дайчинмен Еділдің бойына жетті. 1672 жылы әкесі Моншақтың өлімінен кейін туыстарының көмегімен Қалмақ ордасының бас тайшысы атанды.

Аюка Еділ қалмақтарын біріктіріп, өз иеліктерінің аумағын біраз кеңейтті. Жоңғариядан көшіп келген бір топ торғауыттар Аюканың билігін мойындап, Қалмақ ұлысының санын арттырды.

1670 жылы қазақ жерiне басып кiрген. 1673 жылы ақпанда Ресей патшасының қол астына кiргендiгi жөнiнде ант бередi. Орыс әскеріне арқа сүйеп, түрік сұлтанына, Солтүстік Кавказ тұрғындарына, Қазақ, Түрікмен, Хиуа хандықтарына қарсы жорықтар жасады. Аюкенiң атты әскерi Қырым соғысында орыстар жағында болады. 1681 жылы орыс әкiмшiлiгi оған дуанбасы атағын бередi. 1682-1683 жылдары Аюкенiң әскерi Ресей үстемдiгiне қарсы көтерiлген башқұрт көтерiлiсшiлерiн қырғынға ұшыратады. 1696 жылы орыс әскерiмен бiрге Азау(Азов) қамалын алады. Сенiмдi қызметi үшiн Петр I оған алтын қылыш тарту еткен.

1690 жылы Далай лама қалмақ тайшысы Аюкаға хандық титул мен мөрді ұсынды.

Еділдің төменгі ағысындағы билігін нығайту мақсатында ресей билігі Аюканының және оның одақтастары болған дербет тайшылары мен нойондарының әскерін Астрахан (1705-1706), Булавин (1707-1709) көтерілістерінде, Солтүстік соғыс (1700-1721) барысында кеңінен қолданды.

Аюке таққа мұрагерi етiп ұлдарының кенжесi Серен Дондукты қалдырған.

Галерея

Аюка ханның 1685 жылғы мәскеулік билеушілерге хаты

Аюка ханның князь Голицынге хаты (1697)

Аюка ханның 1698 жылғы хаты

Аюка ханның орыс патшасына 1714 жылғы хаты

Әдебиет

• Тепкеев В. Т. Аюка-хан и его время / Отв. ред. А.Н. Команджаев. Элиста: КалмНЦ РАН, 2018. – 359 с.
• Аюка // Русский биографический словарь : в 25 томах. — СПб., 1900. — Т. 2: Алексинский — Бестужев-Рюмин. — С. 366—368.
• К. Д. Э. Аюки // Энциклопедический лексикон: В 17 т. — СПб.: Тип. А. Плюшара, 1835. — Т. III: АРА—АФО. — С. 524—527.
• Лари Илишкин, Знаменитые калмыки прошлого, Элиста, 2010, стр. 8 — 14
• Цюрюмов А. В. Калмыцкое ханство в составе России: проблемы политических взаимоотношений. — Элиста: Джангар, 2007.
• Шовунов К. П. «Очерки военной истории калмыков (17-19 вв.)».
• Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х