Заң (философияда)

Заң, философияда – заттардың, құбылыстардың, процестердің, т.б. өзара табиғи және қайталамалы жалпы байланысының, яғни заңдылықтардың мәнін түсіндіретін философиялық категория. Заң – байланыс атаулының барлық түрінің немесе кездейсоқ байланыстың емес, тұрақты және қажетті байланыстардың ғана мәнін түсіндіреді.Мысалы, орыс ғалымы Д.И. Менделеев ашқан элементтердің периодтық жүйесі туралы заң барлық химиялық элементтердің ядроларындағы оң зарядтардың мөлшеріне қатысты. Заң табиғаттағы және қоғамдағы, жалпы, қайталамалы байланыстардың мәнін түсіндіреді. Бірақ кез келген қайталамалы байланыстардың бәрі емес, тек елеулі байланыстар ғана заңдылық болып саналып, тек солардың мәні ғана заң түрінде тұжырымдалады. Мысалы, биологиялық құбылыстарға қатысты заңдар организмнің өмір сүру жағдайларына қажетті және күрделі байланыстардың (заңдылықтардың) мәнін бейнелейді. Сөйтіп, заң оқиғалардың, құбылыстардың белгілі бір бағытта дамуының негізгі, қажетті және елеулі байланыстардың мәнін бейнелейді, сондықтан ол тек белгілі бір жағдайларда ғана пайда болады.

Табиғи және әлеуметтік құбылыстардың даму заңдылықтарын білу келешекті болжауға, сондай-ақ, бір құбылыстың мәнін түсіну арқылы екінші құбылыстың сипатын, даму бағытын анықтауға мүмкіндік туғызады. Заңдарда тұжырымдалатын байланыстар мәні, яғни заңдылықтар адам еркіне бағына бермейді. Оны елемеуге немесе бұрмалауға болмайды. Мұның өзі кей ретте адамдардың заңдарда бейнеленген байланыстар алдында мүлде дәрменсіз екендігін көрсетеді. Әйтсе де адамдар белгілі бір құбылыстардағы байланыстар мәнін түсініп білгеннен кейін, соған сай әрекет жасап, заңдар арқылы танылған заңдылықтарды өз мүддесіне пайдалана алады. Табиғат құбылыстарындағы байланыстар мәнін бейнелейтін заңдар мен әлеуметтік құбылыстар мәнін бейнелейтін заңдар арасында ерекшеліктер бар. Себебі әлеуметтік құбылыстардағы заңдылықтар табиғат құбылыстарындағы заңдылықтарға қарағанда салыстырмалы, тез өзгереді. Сондай-ақ, әлеуметтік құбылыстардағы заңдылықтар адамдардың өзара қарым-қатынасы, олардың қоғамдық әрекеті арқылы жүзеге асады. Олай болса, әлеуметтік құбылыстар арасындағы байланыстар мәнін бейнелейтін заңдардың жүзеге асырылуында адамдардың атқаратын рөлі зор. Бірақ бұл рөл шектен шығушылыққа, ессіздікке ұласпауы қажет.

Ғалымдар заңдары

Австриялық философ Л.Витгенштейннің (1889 – 1951) тұжырымдауынша, ғылымдағы заң – тек ғалымдардың ой тұжырымы, ол табиғи заңдылықтардың шынайы мәнін толық бейнелей алмайды. Алайда, адамзат танымы ежелгі дәуірлерден бастап қазіргі күнге дейін табиғаттағы және қоғамдағы заңдылықтардың шынайы мәнін түсінуге ұмтылумен келеді. Заңдылықтың мәнін тану, яғни жаңа заң ашу қазіргі ғылымның да негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Таным процесінде адамдар алдымен құбылыстарды пайымдайды, содан соң барып қана олардың арасындағы заңдылықтарды анықтайды, сол заңдылықтар мәнін заң түрінде тұжырымдайды. Ежелгі дәуір философтары табиғатты үйлесімді реттелген, өзіндік бір жалпы тәртіпке, яғни заңдылыққа бағынатын біртұтас әлем деп түсінген.

Аристотель.

Аристотель адамзат қоғамының тарихи даму процесінде заңдылық сипат барлығы туралы ой айтады. Әбу Наср әл-Фараби де қоғамда үйлесімділікке жетудің мәніне тоқталады. Кейін табиғат пен қоғамдағы заңдылықтар мәнін ашатын тұжырымдар эмпириялық заңдар және теориялық заңдар болып бөлінді. Ғылыми таным дамуының алғашқы кезеңінде эмпириялық заңдар, яғни заттардың, құбылыстардың бақылауға болатын байланыстарының мәнін түсіндіретін заңдар пайда болды. Мысалы, идеал газдардағы қысымның, көлемнің және температураның өзара функциональдік байланыстары туралы Бойль-Мариотт заңы, Гей-Люссак заңы, Шарль заңы, т.б. лайда, бұл заңдар идеал газдардың көлемі неге қысымға кері пропорционал; ал температураға тура пропорционал болатынын түсіндіре алмады. аталған құбылыстар арасындағы мұндай байланыстардың мәнін тек теориялық заңдар аясында түсіндіруге қол жеткізілді. Демек теориялық заңдар заттардың, құбылыстардың бақылау мүмкін емес өзара байланыстарының терең мәнін ашып көрсетеді екен.

Теориялық заңдарда тұжырымдалған мән эмпириялық заңдар арқылы тексеріледі, ал эмпириялық заңдар теориялық заңдар арқылы түсіндіріледі. Қамтитын аясына қарай заңдар жалпылама (немесе әмбебап) заңдар, жалпы заңдар және арнаулы заңдар болып бөлінеді. Кейде оларды негізгі және негізгі емес заңдар, іргелі және туынды заңдар деп те ажыратады. Диалектика заңдары жалпылама заңдарға жатады. Ал іргелі заңдарға табиғат заңдары (мысалы, энергияның сақталу және айналу заңы, бүкіләлемдік тартылыс заңы, т.б.) жатқызылды. Арнаулы заңдарға қоршаған өмірдің белгілі бір шағын саласындағы ғана байланыстардың мәнін түсіндіретін заңдар (мысалы, биология заңдары, психология заңдары, т.б.) Жатады. заңдардың әр түрлерінің өзара байланыстарын ашу да бүгінгі ғылым алдында тұрған күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Сондай-ақ ғылыми теориядағы заңның рөлін түсінудің де маңызы зор. Тұжырымдамалық жүйе ретінде теория сол зерттеу саласындағы ашылған іргелі заңдарға негізделеді. Ал кейбір заңдар белгілі бір теория шеңберінде ғана түсінікті болып, оларды қолданудың шеңбері айқындалады.