Зәйдилік

Зәйдилік (араб.: زيدية‎) — шииттердің қазіргі кездегі тармақтарының бірі. Имамия шиғасының төртінші имамы Әли ибн әл-Хусәйн Зәйн әл-Абидиннің ұлы Зәйдке (80—122/699—740), одан кейін ұлы Йахйаға (125/743) бағынып олардың имамдығын қабылдағандардың мазһабы болып табылады. Шиға мазһабтарының ішінде Әһл әс-Суннаға ең жақыны — зәйділік. Осы тұрғыдан зәйдилікті шиғадан деп санамайтын зерттеушілер де бар. Білімді,мәдениетті әрі тақуа кісі болған имам 3әйдтің атымен «зәйдия» деп аталған. Умәйялықтар кезінде қиын күндерді басынан кешірген Зәйд Умәйя мемлекетінің басшысы Һишам ибн Абдул-Маликпен сөйлескеннен соң қарсы шешім қабылдаған. Куфаға келіп, көтеріліс жоспарын жасаған бауыры Әбу Джафар оған куфалықтарға сенбеу керектігін айтса да, оны тыңдамай, өзіне сеніп, ант берген он бес мыңдай куфалықпен бірге умәйялықтардың Куфа әкімі Юсуф ибн Омар әс-Сақафиге қарсы көтеріліске шығады. Куфа әскері мен Зәйд әскері арасында соғыс жүріп жатқан кезде, халифа Һишамның тыңшылары оның әскерлері арасында келіспеушілік туғызатын үгіттер жүргізген. Имам Зәйдке «Әбу Бәкр мен Омар туралы өз көзқарасыңды айт, әйтпесе саған көмек бермейміз» деген. Имам Зәйд: «Бұл екеуі туралы жаксылыктан басқа ештеңе айта алмаймын, әкемнің де бұлар туралы тек жақсы нәрсе айтқанын естігенмін. Мен Мединеге шабуыл жасаған Умейя хандығына қарсы көтеріліске шықтым», — дейді. Бұл жауаптан кейін адамдар одан кетеді. Оның қасында аз ғана адам қалады, бірақ олар өлгенше соғысады. Зәйд осы соғыста өлтірілген еді. Кейіннен аман қалған Зәйдтің жақтастарының өз араларында келіспеушіліктер туындап, жарудия,суләймания және бетрия деген топтарға бөлінген.

Көзқарастары

Аббасилердің алғашқы кездерінде итиқадтық секта ретінде пайда болған зәйдия өзінің көзқарасымен үлкен мәнге ие болған. Әсіресе, имамдық және үлкен күнә істеген адамның жағдайы туралы. Пікірлері шииттікте бір жаңалық болып саналған. 3әйдиліктің көзқарасы бойынша имамдық насс (қасиетті мәтін) және тағайындаумен болмайды. Пайғамбар ﷺ, нұсқап есімін айту арқылы өз орнына ешкімді имам ретінде мемлекет басшысы ретінде тағайындамаған. Сондықтан да имам тек сипаттарымен ғана анықталады. Өзіндегі сипаттары бойынша Хазіреті Әлидің имам болуы керек, өйткені имамдыққа керекті сипаттары бар. Ал имамның сипаттары — һашими, тақуа, сенімді, ғалым және жомарт болу. Сонымен қатар, имам имамдығын жариялау керек. Міне, осы түсінік зәйдияның имамдықтың насс және тағайындаумен болатынын қолдайтын имамия тобынан ерекшеленетінін көрсетеді.Зәйдия көзқарасы бойынша имамның исмет (күнәсіздік) сипаты жоқ. Яғни, барлық күнәлардан сақталмайды, қате іс істейді және барлық нәрсені біле бермейді. 3әйдилік ғайып имам түсінігін қабылдамайды. Лайықтылық жағынан адамдардың әртүрлі болғандығын қабылдап, ең лайықты адам (афдал) бар кезде, сол лайықтының (мафдул) имам бола алатынын айтады. Яғни, Әбу Бәкр, Омар және Османның халифалықтарының дұрыс екенін қолдайды. Ешқандай сахабаны күпірлікпен кінәламайды. 3әйдиліктің бұл көзқарасы мұсылман қоғамда саяси тұрақтылықтың, бейбітшілік пен тыныштықтың орнатылуында үлкен мәнге ие болып, қолдау тапқан.

Зәйдия — үлкен күнә жасаған мумин толығымен тәуба жасамаса, тозақта мәңгі қалады дейді. Харижилік және мутазила бірдей болған бұл көзқарас күнә жасағандардың үмітін үзетін ерекшелік болып табылады. «Әл-әмру бил-мағруф уән-нәһи анил-мункардың» толық жүзеге асырылуын қалайтын зәйдия фиқһтың амалдық мәселелерде әһл әс-Суннаның ханафи мазһабының көзқарастарына ұқсас болып келеді.

Дереккөздер

• Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,2010 ISBN 9965-26-322-1