Зәкәрия Ерғалиев
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
| Бұл мақаладағы не оның бөлімдеріндегі ақпарат ескірген. |
Зәкәрия Ерғалиев (1889–1957 жылдары) — қазақтың ағартушы-педагогы, публицист.
| Зәкәрия Ерғалиев | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қызметі |
ағартушы, публицист |
Өмірбаяны
өңдеуЗәкәрия Ерғалиев 1889 жылы қазіргі Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданындағы Тереңқұдық ауылында дүниеге келген. Ол ауыл молдасынан алғашқы сауатын ашқан. 1919 жылы Қазан қаласындағы «Мұхаммадия» татар медресесіне оқуға түсіп, аталған оқу мекемесін 1912 жылы тәмамдайды. Кеңес үкіметі орнағанға дейін Орал облысының Жәнібек, Жалпақтал, Тайпақ аудандарының мектептерінде ұстаздық қызмет атқарған. Зәкәрия Ерғалиев жаңа билік орнаған соң да өзінің білім жолындағы қызметін жалғастырған. Ол 1921 жылы Бөкей губерниялық оқу бөлімінің мұғалімдер курсын бітірген. 23 жасынан бастап жиырма сегіз жыл бойы ұстаздық қызметін үздіксіз атқарған.
ХХ ғасырдың алғашқы жылдары империя көлемінде, соның ішінде қазақ даласымен мәдени-ағартушылық тығыз қатынаста болған Қазан, Орынбор, Уфа қалаларында кітап шығару, мерзімді басылымдар мен оқу құралдарын жарыққа шығару ісі қарқынды дами бастаған. Халықтың сұранысына ие болған қазақ тіліндегі кітаптардың ауқымды бөлігі осы уақытта жарық көре бастады. Қазақ тілінде кітап даярлау және басып шығару ісінде алдыңғы толқынның қатарында Зәкәрия Ерғалиев те болды.
Ағартушылық қызметі
өңдеуЗәкәрия Ерғалиев «Мұхаммадия» медресесінде оқып жүріп, 21 жасында «Қазақ әліппесі» оқу құралын жазып, оны 1910 жылы Қазан қаласында баспадан шығарған. Оқу құралы араб әрпімен жазылған. Кітаптың алғашқы 30 сабағы араб әріптерінің жазылу тәртібін түсіндіруге арналған. Одан кейінгі сабақтар оқушыларға білім, өнер, тұрмыс мәселелерінен, ғылым салаларынан алғашқы мәліметтер беретін мақала, әңгіме түрінде берілген. Мысалы, «Балаларға біраз насихат» деген ғақлияда шәкіртті жалқаулықтан арылып, білім кәусарынан сусындауға шақырады. Келесі бір мақала тарих ғылымының мән-маңызын түсіндіреді. Тағы бір мақалада жыл, ай аттары, бір айдағы тәулік саны, мүшел жылдарын санау тәртібі баяндалған. Оқу құралы тек жалпы сауаттылықты үйретуге ғана бағытталмаған, онда тәлім-тәрбие негіздері, еңбекке баулу, ғибратты әңгімелер, мәдени және тарихи таным негіздері, ғылымның түрлі салалары туралы мәліметтер кеңінен қамтылған. Зәкәрия Ерғалиевтің «Қазақ әліппесі» талай ауыл жеткіншектерінің сауатын ашқан білім кәусарына айналғаны сөзсіз.
Қоғамдық-саяси қызметі
өңдеуОтыз жылға жуық ұстаздық қызметінен тыс Зәкәрия Ерғалиев аймақта баспа ісін жандандыруға, халықтың көзі мен құлағына айналған мерзімді басылымның дамуына өз үлесін қосқан. Ол ғылым-білім жолындағы үзеңгілес серіктерімен қатар Бөкей ордасындағы мерзімді басылымдардың жандануына атсалысты. Батыс өңірдің белгілі қоғам қайраткерлері, публицист әрі белсенді азаматтары Ғұмар Қараш, Ғабдол-Ғазиз Мұсағалиев, Мұстафа Көкебаев, Халел Есенбаевтармен қатар «Дұрыстық жолы», «Хабар-Известия» және «Киргизская правда» газеттерінде еңбек етті. Әсіресе қазақ даласындағы тұңғыш кеңестік баспаханадан шыққан «Дұрыстық жолы» газетінің құрылуы мен қызметі барысында біраз еңбек сіңірген. Батыс өлке үшін сұранысқа ие болған бұл мерзімді басылым 1919 жылдың 20 ақпанынан 10 шілдеге дейін Бөкей губерниясының орталығы Орда қаласында шығып тұрған. Айына екі рет шығып, барлығы 11 нөмірі жарық көрген газеттің тек Қазақстанның батысында ғана емес, Жетісу және Семей облыстарында да жаздырып алушылары болған. Зәкәрия Ерғалиев осы газеттің шығарушысы – «Жазушылар құрамасы» деп аталған редакциялық алқа мүшелерімен тығыз байланыста болған. Газеттің 3-ші санында, яғни 1919 жылдың 20 наурызында оның «Совет хүкметі һәм атқа мінген ардақты азаматтарымыз» атты мақаласы жарияланады. Мақалада Қазан төңкерісінен кейінгі аласапыран кезең, халықтың басынан кешірген қиындығыі, билікке мүдделі күштердің өзара күресі баяндалады.
Зәкәрия Ерғалиевтің ата-бабалары – ноғай ұлтының Кіші жүз құрамына сіңіп кеткен бір бөлігі Үйсін руының өкілдері. 1740 жылдары патша өкіметі өзара алауыздықтың кесірінен онсыз да ыдырай түскен ноғайларға қатты қысым көрсетеді. Ұлт ретінде жойылу, шоқыну қаупі туғаннан кейін, Дойнаш батыр бастаған ноғай батырлары Кіші жүз ханы Нұралымен келіссөз жүргізеді. Нұралы хан ноғайлардың Кіші жүзге көшіп келуіне қарсы болмайды. XVIII ғасырдың орта шенінде (1750 жылдары) 25 үй көшіп, Кіші жүзге жетеді. Қазақ арасына Ноғайдың он рулы Оймауыт тайпасынан төрт руы көшіп келеді, олар – Үйсін, Құлақ, Қияс, Қосын. Ноғай-қазақтар 1801 жылы Бөкей сұлтанмен бірге түгелдей Еділ мен Жайық аралығына көшеді. Олардың саны күрт өсіп, 1829 жылы – 500, 1889 жылы 2000 түтінге жетеді. Ал 1926 жылғы Кеңес өкіметінің санағы бойынша Орал округінде (Талов, Жәнібек, Орда, Азғыр болыстарында) ноғайлар басқаратын 5696 шаруашылық отбасы болған. Ноғайлардан ел басқарған, өнерімен топты жарған көптеген белгілі адамдар шыққан. Зәкәрия Ерғалиевтің бесінші атасы – жоғарыда аталған Дойнаш батыр. Ол ноғай жұртының Еділ мен Жайық өзендері аралығындағы қонысты мекен еткен Оймауыт тайпасының белді батыры, қол бастаған сардары болған. Қос өзен аралығына шығыстан қалмақтардың қоныстануы және Жайық бойына жалдамалы орыс казактарының келуі аймақты айқас алаңына айналдырады. Іргесі сөгілген Ноғай жұртының бір бөлігі Дойнаш батырдың бастауымен қазақтың Кіші жүзінен пана табады.
Зәкәрия Ерғалиев өз дәуірінің білім беру және шәкірт тәрбиелеу саласындағы білікті ұстазы, кәсіби маманы болды. Ең өкініштісі, ілімі мен ғылымының мол мұрасы аласапыран кезеңде жоғалып, көп бөлігі сақталмай қалды.