Изафет

Изафет (парсыша اضافه‎ ezāfe, арабша إِضَافَة‎) — зат есім сөздердің бір-біріне бағына байланысуынан жасалған сөз тіркестері. Изафет көбіне иран, түркі, семит тілдерінде және урду сияқты иран тілдерінің ықпалына түскен тілдерде кездеседі.

Парсы изафеті

Парсы тіліндегі изафет түрлері осындай мақсаттарда қолданылады:

• Тиесілілікті белгілейді: برادرِ مریم‎ barādar-e Maryam — Мәриямның ағасы/інісі. Есімдіктермен де пайдаланылады, мәселен برادرِ من‎ barādar-e man — менің ағам/інім, бірақ ауызекі тілде көбінесе тәуелдік жалғауды қолданады: برادرم‎ barādar-am — ағам/інім.
• Сын есім–зат есім сөз тізбегі ретінде: برادرِ بزرگ‎ barādar-e bozorg — үлкен бауыр (аға).
• Ат пен тек/лауазым/атақ: محمد مصدق‎ Mohammad-e Mosaddeq — Мұхаммед Мосаддық, آقایِ مصدق‎ āghā-ye Mosaddeq — Мосаддық мырза.
• Екі зат есім байланыстыру: خیابانِ تهران‎ khiābān-e tehrān — Тегеран көшесі немесе Тегеранға жол.

Түркі изафеті

Түркі тілдерінде, солардың қатарындағы қазақ тілінде, изафеттің үш түрі бар:

• Бір зат есім сөздің екінші зат есімге анықтауыш болып, қосымшасыз қабыса байланысуы арқылы жасалған сөз тіркесі: аллюминий қасық, шуашша чукун çул — темір жол, түрікше orta parmak — ортаң терек, тура аудармасы орта саусақ.
• Нөлдік тұлғадағы зат есімнен тұрған анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаудың үшінші жағындағы анықталатын сөзден жасалған сөз тіркесі: орман аңы, өзбекше O’zbekiston Respublikasi — Өзбекстан Республикасы.
• Ілік септіктегі анықтауыш сөз бен тәуелдік жалғаулы анықталатын сөзден тұратын сөз тіркесі: аңшының мылтығы, түрікше atın ölümü — аттың өлімі.

Изафет түрлері контекстіге қарай бір-біріне ауыса алады. Мәселен, ауыл баласы – осы ауылдың баласы, бұл мектептің оқушылары – мектеп оқушылары. Изафеттің сыңарлары бір-бірінен алыс тұрып та, байланыса береді, мысалы студенттің бүгін берген жауабы.

Басқа тілдерде

Түркі изафетіне ұқсас құрылым фин-угр тілдерінде де табылады, алайда олар шығыс тілдері болмағандықтан ол құрылымды атау үшін изафет термині көбінесе қолданылмайды:

• Удмуртша мынам киы — менің қолым, ныллэн книгаез — қыздың кітабы.
• Мажарша Ferenciek tere — Францискандар алаңы.

Албан тілінде парсы изафеті тәрізді құрылым бар. Оны құру үшін оқшау артикльді қолданады. Мәселен, djali i urtë — ақылды ұл бала, bija е partizanit — партизанның қызы, Akademia e Shkencave e Shqipërisë — Албания Ғылым Академиясы.