Импровизация

Импровизация (лат. improvisus — кенеттен, тұтқиылдан), суырып салмалық – көркем туындыны орындау кезінде өнерпаздың аяқ астынан туындыға өз жанынан жаңалық қосып, оны орындауды жалғастырып әкетуі.

Импровизация поэзияда, музыкада, театрда, биде, т.б. кездеседі. Кәсіби өнердегі импровизацияның тууы, негізінен, халық шығармашылығымен тығыз байланысты. Ежелден-ақ көптеген халықтарда импровизацияның айрықша белгілерін көрсететін суырып салмашылар болған. Қазақ халқының ақын-жыраулары, шешендері, күйшілері, әншілері импровизацияның озық үлгісін көрсеткен. Ежелгі Грекияда аэдаларда, Батыс Еуропаның жонглерлері мен шпильмандарында, орыстың скоморохтары мен аңызшыларында, украиндардың кобзарьлары мен кавказдықтардың ашугтарында, қырғыз бен қарақалпақтың ақындары мен әнші-күйшілерінде де импровизация дәстүрге айналған.

Өзге түркі тілдес халықтарға қарағанда, импровизация қазақтарда жалпыұлттық сипат алған. Поэтикалық импровизация – ақын немесе жыршының алдын ала дайындықсыз берілген тақырыпта кенеттен жыр шығаруы. Қазақ ауыз әдебиетінің өкілдері, негізінен, суырып салмашылық өнерге шебер болған. Ежелгі дәстүр бойынша жылдам, әрі бөгетсіз өлең шығарып айта білмегенді халық ақын деп танымаған. Импровизацияның үздік үлгісі – ақындар айтысы. Шынайы импровизация өнері саналатын айтыс – сөз сайысының ерекше түрі болып табылады. Ақындық дарын өзара айтыс пен өнер жарыстарында (ойын-той, жиын-мереке) сынға түскен. Ақын халықтың тарихын, әдет-ғұрпын, салт-санасын жетік білген, өмірден түйгені мол, озық ойлы, белгілі бір тақырыпқа жыр шығарып айтқанда, сөз сайысына түскенде тапқырлығымен, білгірлігімен, қапияда сөз тапқыштығымен көзге түседі. Ал мұндай биіктен көріну үшін импровизация өнерінің қыр-сырын жетік меңгеру қажет.

Музыкалық импровизация алғашында ортағасырлық Еуропада (вокальдік діни музыка) тарады. Сол кездегі нота жазуының (невма, крюктер жазуы) шала-ғайлығынан орындаушы-әншілер музыкалық шығарманың кемшілігін иммпровизация арқылы өз жанынан толықтырып отырған. Музыканттың кәсіби дәрежесі көпке дейін суырып салмалық қасиетімен бағаланып келді. 15 ғасырдағы импровизация өнерінде даңққа ие болған француздың композмтор-органисі Ф.Ландин. 19 ғасырдың 1-жартысында импровизация көрнекті композиторлардың (Л.Бетховен, Н.Паганини, Ф.Лист, т.б.) шығармашылығында басты орын алды. Импровизация қазақ музыкасында көне заманнан белгілі. Ән мен аспаптық шығармаларды есте сақтап, жатқа орындау негізінде, халық шығармашылығының ауызекі дәстүрінде халық музыканттары импровизация дәстүрін жиі пайдаланды. Олар қалыптасқан ойға, әуен-ырғаққа сүйенді, музыканы еркін вариациялап, оны ылғи байытып, дамытып отырды. Қазақтың халық музыкасында Біржан салдың “Жанботасы”, “Ләйлім шырағы”, Ақан серінің “Құлагері”, Иса Байзақовтың сұлу сазды төкпе желдірмелері – импровизациялық туындылар. Қазіргі кезде импровизация джаз музыкасында өрістеп келеді. Композиторлық шығармашылықта импровизация музыкалық бейнелерді дамыту, сомдау үшін қолданылады. “Фантазия”, “экспромт”, “прелюдия”, “импровизация”, “вариация” сияқты кәсіби музыкалық жанрлар импровизациямен біршама байланысты. Мысалы, М.Сағатовтың виолончель мен фортепианоға арнап жазған “Импровизациясы”, Е.Рахмадиев, С.Мұхамеджанов, Н.Меңдіғалиев, М.Қойшыбаев, т.б. композиторлардың халық әндері тақырыбына жазған вариациялары.

Бидегі импровизация – ежелгі дәуірден-ақ ұлттық ойын-сауықтардың басты шартының бірі болып саналады. Шығыста би импровизациясы халық ойындарында ғана емес, кәсіби өнерде де сақталған. 20 ғасырдың 2-жартысында импровизация көпшілік билерінің басты элементтерінің біріне айналып, бал, спорт билерінде (чарлстон, липмт, твист, шейк, брейк, аэробика, ырғақты гимнастика, т.б.) кең өріс алды. Театрдағы импровизация – мәтінсіз сахналық сауықтарда актердің алдын ала дайындықсыз-ақ өзі ойнайтын рөлінің сөздерін жанынан шығаруы. Халық театр шығармашылығында туған импровизация Ежелгі Шығыс (қазіргі театрларда да кездеседі), көне, ортағасырлық, қайта өркендеу дәуіріндегі театрларда да бой көрсетті. Импровизация Италияның дель арте комедиясы (16 – 18 ғасырлар) мен француз фарстарында (15 – 16 ғасырлар) өзінің шырқау биігіне көтерілді.

Театрдағы импровизация

20 ғасырда өнерде импровизация қайта туды. Ол алдымен К.С. Станиславскийдің, одан кейін Мәскеу көркем академиялық театрының 1-студиясында тәлім-тәрбие алған, дарынды актер М.А. Чеховтың шығармашылығында жаңа, терең мазмұнға ие болды. 1919 – 38 ж. Мәскеуде “Семперанте” атты импровизациялық театр жұмыс істеді. Импровизация өнері театр педагогикасының негізгі бір саласына жатады. Қазақтың сахна шеберлері Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов, Қ.Жандарбековтың театрдағы алғашқы сахналық ойындары, Ш.Жиенқұлованың билері импровизацияға байлығымен әлемдік және отандық сахна өнері тарихында қалды.