Уикипедия

Иран жоғарғы көсемі

лауазымы президенттен де жоғары Иран мемлекетін басқаратын адам

Иран Жоғарғы көсемі (парсы: رهبر معظم ایران‎, Rahbar-e Moazam-e Irân, оқылуы) кейде Рахбар (رهبر, Rahbar, Көшбасшы), ресми атауы — Жоғары басшылық органы (مقام معظم رهبری, Maqâm Moazam Rahbari) — Иран Ислам Республикасындағы ең жоғарғы саяси және діни лауазым, мемлекет басшысы. Қарулы күштер, сот жүйесі, мемлекеттік радио және теледидар және басқа да негізгі үкіметтік ұйымдар, мысалы, Сақшылар кеңесі және Нысаналылық кеңесі Жоғарғы Көшбасшыға бағынады.[2][3] Конституцияға сәйкес, Жоғарғы көсем Ислам Республикасының жалпы саясатын (110-бап), заң шығарушы, сот және атқарушы билік тармақтарын қадағалайды (57-бап).[4] Лауазымның қазіргі өмірбақи иесі Әли Хаменеи Ирандағы экономика, қоршаған орта, сыртқы саясат, білім, ұлттық жоспарлау және басқарудың басқа аспектілері бойынша жарлықтар шығарып, соңғы шешімдерді қабылдады.[5][6][7][8][9][10][11] Хаменеи сондай-ақ сайлаудың әділетті өткенін растайды[12] және президент кабинетінің тағайындауларын қызметінен босатып, қалпына келтіре де алады.[13] Жоғарғы көсем заңды түрде «қол сұғылмайтын» болып саналады, ирандықтар оның билігіне күмән келтіргені, не оны қорлағаны үшін үнемі жазаланады.[14][15][16]

Иран Жоғарғы көсемі
رهبر معظم ایران

Иран елтаңбасы

Лауазымды иеленуші
Әли Хаменеи
4 маусым 1989 жылдан бері
Басқару түрі

Мемлекет басшысы
Жоғарғы бас қолбасшы

Ресми резиденциясы

Тегеран

Тағайындалды

Сарапшылар кеңесі

Өкілеттігінің мерзімі

өмірбақи[1]

Ізашары

Иран шаһы

Лауазым пайда болды

3 желтоқсан 1979

Алғашқысы

Рухолла Хомейни

Сайты

leader.ir/en

Бұл лауазымды аятолла Рухолла Хомейни 1979 жылы Иран Конституциясымен қатар құрылды және оның иесі бұл қызметте өмірбақи қалады.[1] Бастапқыда конституция Жоғарғы көсемнен Усули Онекілік шиит исламының діни заңдарындағы ең жоғары лауазымды дін қызметкері, Марджа ат-таклид болуын талап етті. Алайда 1989 жылы конституцияға түзетулер енгізіліп, Жоғарғы көсемге қойылған шарт әлдеқайда түсірілді. Өз тарихында Иран Ислам Республикасының екі ғана Жоғарғы көсемі болды: 1979 жылдан 1989 жылы қайтыс болғанына дейін бұл лауазымды атқарған Хомейни мен сол жылдан бергі қызметтегісі — Әли Хаменеи.

Тағайындалуы

өңдеу

Жоғарғы көсемді Сарапшылар кеңесі (مجلس خبرگان, Majles-e Khobregan) сайлайды. Бұл кеңес — Жоғарғы көсемді лауазымына тағайындауға да, одан босатуға да құқылы елдегі жалғыз орган.[17]

Міндеттері және өкілеттіктері

өңдеу

Конституция, жарлықтар мен өзге де заңдардың Жоғарғы көсемге берген өкілеттіктері мен міндеттері:

  1. Нысаналылық кеңесімен кеңесу арқылы Иран Ислам Республикасының жалпы саясатын анықтау;
  2. Жүйелер жалпы саясатының дұрыс орындалуын қадағалау;
  3. Биліктің үш тармағы арасындағы қайшылықтарды шешу;[18]
  4. Ұлттық референдум жариялау;
  5. Қарулы күштерге басшылық ету;
  6. Соғыс, бейбітшілік және әскер мобилизациясын жариялау;
  7. Парламент қабылдаған заңдарға вето қою мүмкіндігі;[18][19]
  8. Төмендегі шенеуніктерді тағайындау, қызметінен босату және олардың отставкаларын қабылдау:
    1. Нысаналылық кеңесінің мүшелері;
    2. Мәдени төңкеріс жоғарғы кеңесінің мүшелері;
    3. Ұлттық қауіпсіздік жоғарғы кеңесінің құрамындағы екі өкіл;[18]
    4. Биліктің әр тармағына өз өкілін тағайындай алады. Әли Хаменеидің үкіметтің түрлі органында қазір 2000-ға жуық өкілі бар;[20]
    5. Сақшылар кеңесіндегі екі фақиһ;
    6. Елдегі сот билігінің басшысы;
    7. Қорғаныс, барлау, сыртқы істер және ғылым министрлері;
    8. Иран Ислам Республикасындағы телерадио желісінің басшысы;
    9. Бірлескен штаб басшысы;
    10. ел Қарулы күштерінің басты қолбасшысы;
    11. Қарулы күштердің жоғарғы қолбасшылары.
  9. Министрлерді қызметінен босатып та, орнына қайта тағайындай да алады;[21][13][22]
  10. Қарулы күштердің үш қанаты арасындағы келіспеушіліктерді шешу және олардың қарым-қатынастарын реттеу;
  11. Дәстүрлі әдістермен шешілмейтін мәселелерді Нысаналылық кеңесі арқылы шешу;
  12. Иранда халық тарапынан Республика президентінің сайлауын рәсімдеу туралы жарлыққа қол қою;
  13. Жоғарғы Сот оны конституциялық мiндеттерiн бұзғаны үшiн кiнәлi деп танығаннан кейiн, не Конституцияның 89-бабына сәйкес Исламдық ақылдастық кеңес (Парламент) оның iс-әрекетке қабілетсіздігін айғақтайтын импичмент дауысынан кейін Республика Президентін ел мүдделерін ескере отырып, қызметінен босату;
  14. Әділет органы басшысының ұсынысы бойынша исламдық өлшемдер шеңберінде сотталғандарға кешірім жасау немесе жаза мерзімін қысқарту. Жоғарғы көсем осы жайлы өз міндеттері мен өкілеттіктерінің бір бөлігін басқа адамға бере алады;
  15. Ұлттық қауіпсіздік жоғарғы кеңесінің шешімдерін қабылдау, бекіту;
  16. Арнайы рухани сотқа (парсы)қаз. басшылық ету.

Жоғарғы көсемдер тізімі

өңдеу
Әли ХаменеиРухолла Хомейни
No. Жоғарғы көсемдігі Суреті Аты-жөні
Қазақша · Парсыша 		Өмір сүрген жылдары Туған жері Қосымша ақпарат
1 3 желтоқсан 1979[a]
– 3 маусым 1989
(9 жыл) 		  Аятолла
Имам
Сәийд Рухолла Хомейни
سیدروح‌الله خمینی 		17 мамыр – 3 маусым 1989 жыл (89 жаста)[23] Хомейн, Меркези останы 1979 жылғы Иран төңкерісінің басшысы,[24] және Иран Ислам Республикасының негіздеушісі.[25]
2 4 маусым 1989
–
(35 жыл өтті) 		  Аятолла
Имам
Сәийд Әли Хаменеи
سیدعلی خامنه‌ای 		19 сәуір 1939
(85 жаста)[26] 		Машһад, Хорасан-Резави останы 1981 жылғы Хомейнидің өліміне дейін Иран президенті қызметінде болды.[27]

Қосымша ақпарат

өңдеу
  1. ↑ Атағы 5 ақпан, 1979 жылдан 3 желтоқсан, 1979 жылға дейін Төңкерістің көшбасшысы болды.

Дереккөздер

өңдеу
  1. ↑ a b Sharafedin, Bozorgmehr Iran's possible next Supreme Leader being examined: Rafsanjani  (ағыл.). Reuters (13 December 2015). Тексерілді, 18 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 16 желтоқсанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  2. ↑ Ervand Abrahamian (2008-11-06). "Who's in Charge?". London Review of Books. 
  3. ↑ Did Khamenei block Rouhani's science minister?  (ағыл.). Al-Monitor (23 October 2017). Тексерілді, 18 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  4. ↑ Constitution of the Islamic Republic of Iran (full text)  (ағыл.). gc.ir (2 June 2021). Тексерілді, 18 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 24 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  5. ↑ Iran's Khamenei hits out at Rafsanjani in rare public rebuke  (ағыл.). Middle East Eye (31 March 2016). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  6. ↑ Khamenei says Iran must go green – Al-Monitor: the Pulse of the Middle East  (ағыл.). Al-Monitor (17 November 2015). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 22 желтоқсанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
  7. ↑ Louis Charbonneau; Parisa Hafezi Exclusive: Iran pursues ballistic missile work, complicating nuclear talks  (ағыл.). Reuters (16 May 2014). Тексерілді, 12 маусым 2024.
  8. ↑ IranWire – Asking for a Miracle: Khamenei's Economic Plan  (ағыл.). Behrouz Media (28 February 2014). Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  9. ↑ Iran: Executive, legislative branch officials endorse privatisation plan  (ағыл.). payvand.com. Мұрағат көшірмесі 5 қаңтардың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  10. ↑ Khamenei slams Rouhani as Iran's regime adopted UN education agenda  (ағыл.). The Baghdad Post (20 May 2017). Мұрағат көшірмесі 31 мамырдың 2017 Wayback Machine мұрағатында
  11. ↑ al-Awsat, Asharq Khamenei Orders New Supervisory Body to Curtail Government – ASHARQ AL-AWSAT English Archive  (ағыл.). english.aawsat.com (25 September 2017). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
  12. ↑ Leader outlines elections guidelines, calls for transparency  (ағыл.). Tehran Times (15 October 2016). Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  13. ↑ a b BBC NEWS – Middle East – Iranian vice-president 'sacked'  (ағыл.). BBC (25 June 2009). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
  14. ↑ Iran arrests 11 over SMS Khomeini insults  (ағыл.). GlobalPost (22 September 2014). Мұрағат көшірмесі 14 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
  15. ↑ Poet to Serve Two Years in Prison For Criticizing Iran's Supreme Leader  (ағыл.). Center for Human Rights in Iran (30 December 2017). Мұрағат көшірмесі 12 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
  16. ↑ Vahdat, Ahmed Iranian dissident ordered to copy out books by Ayatollah Khamenei after branding Supreme Leader a despot  (ағыл.). The Telegraph (19 March 2019). Мұрағат көшірмесі 14 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  17. ↑ The Assembly of Experts - The Iran Primer  (ағыл.). iranprimerusip.org (13 June 2011). Тексерілді, 18 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында
  18. ↑ a b c Brumberg, Daniel; Farhi, Farideh Ирандағы билік пен өзгеріс: Дау және келісім саясаты = Power and Change in Iran: Politics of Contention and Conciliation — Indiana University Press, 2016. — ISBN 9780253020796. Мұрағат көшірмесі 24 маусымның 2021 Wayback Machine мұрағатында
  19. ↑ Aslan, Reza Iran's Supreme Revolutionary  (ағыл.). The Daily Beast (22 June 2009). Тексерілді, 19 маусым 2024.
  20. ↑ Inside Iran - The Structure Of Power In Iran | Terror And Tehran | FRONTLINE | PBS  (ағыл.). pbs.org. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2019 Wayback Machine мұрағатында
  21. ↑ Iranian lawmakers warn Ahmadinejad to accept intelligence chief as political feud deepens  (ағыл.). CP (20 April 2011). Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
  22. ↑ Amir Saeed Vakil, Pouryya Askary constitution in now law like order — 2004. — Б. 362.
  23. ↑ Imam Khomeini's Biography (21 February 2015).
  24. ↑ Lucie Steinzova; Stuart Greer In Pictures: Iran's 1979 Islamic Revolution. RFE/RL (8 ақпан 2019). Тексерілді, 4 қаңтар 2020. Мұрағат көшірмесі 20 ақпанның 2020 Wayback Machine мұрағатында
  25. ↑ Todd Nettleton Ayatollah Khomeini: The greatest Christian missionary in the history of Iran. Christian Post (2 қаңтар 2020). Тексерілді, 4 қаңтар 2020. Мұрағат көшірмесі 3 қаңтардың 2020 Wayback Machine мұрағатында
  26. ↑ Detailed biography of Ayatollah Khamenei, Leader of Islamic Revolution (23 қыркүйек 2013). Тексерілді, 27 мамыр 2017. Мұрағат көшірмесі 10 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
  27. ↑ Alex Vatanka. Iran's IRGC Has Long Kept Khamenei in Power, Foreign Policy (29 қазан 2019). Тексерілді 4 қаңтардың 2020. Мұрағат көшірмесі 10 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Иран_жоғарғы_көсемі&oldid=3348182» бетінен алынған