Әли Хаменеи
Ұлы аятолла Сейіт Әли Хосейни Хаменеи[3] (парсы: سید علی حسینی خامنهای, Ali Hoseyni Xāmene’i, [ʔæˈliː hosejˈniː xɒːmeneˈʔiː], 
оқылуы; 19 сәуір 1939 жыл,[2] Машһад) — ирандық діни қайраткер, саясаткер, 1989 жылғы тамыздан бері — Иранның екінші Жоғарғы көсемі.[5] Бұрын, 1981–1989 жылдары, ол Иран президенті қызметінде болды. Хаменеи — Таяу Шығыстағы ең ұзақ уақыт бойы қызметтегі мемлекет басшысы және Иран тарихындағы шаһ Мұхаммед Реза Пехлевиден кейінгі екінші ең ұзақ билік еткен басшы.
| Әли Хаменеи парсы: علی خامنهای | ||||
 Хаменеи, 2024 жыл | ||||
| Лауазымы | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| 6 тамыз 1989 жылдан бері (4 маусым – 6 тамыз м.а.) | ||||
| Президент | өзі Акбар Рафсанджани Мұхаммед Хатами Махмұд Ахмадинежад Хасан Рухани Ибраһим Раиси Мұхаммед Мохбер (м.а.) | |||
| Ізашары | Рухолла Хомейни | |||
| ||||
| 9 қазан 1981 — 16 тамыз 1989 | ||||
| Ізашары | Мұхаммед Әли Раджаи | |||
| Ізбасары | Акбар Рафсанджани | |||
| ||||
| 15 тамыз 1983 — 4 маусым 1989 | ||||
| ||||
| 28 мамыр 1980 — 13 қазан 1981 | ||||
| Өмірбаяны | ||||
| Партиясы | Партиясыз (1989 жылдан) Исламдық республикалық партия (1979–1987) Пәрменді дін басылар қауымдастығы (1977–1989)[1] | |||
| Білімі | Хорасан семинариясы Нажаф семинариясы Қом семинариясы | |||
| Діні | шиия ислам | |||
| Дүниеге келуі | 19 сәуір 1939 (85 жас) (туған күні)[2] 16 маусым 1939 (құжаттағы күні)[3] Машһад, Хорасан, Иран шаһаншаһ мемлекеті | |||
| Туған кездегі есімі | Сейіт Әли Хосейни Хаменеи[3] | |||
| Әкесі | Джавад Хаменеи | |||
| Анасы | Хадидже Мирдамади | |||
| Жұбайы | Мансуре Ходжасте Багерзаде (1964 үйл.) | |||
| Балалары | 6; соның ішінде Моджтаба[4] | |||
| Сайты | farsi.khamenei.ir leader.ir | |||
| Әскер түрі |  Ислам төңкерісі қорғаушыларының корпусы
| |||
| Шайқасы | Иран-Ирак соғысы | |||
| Қолтаңбасы | 
| |||
| Әли Хаменеи Ортаққорда | ||||
өңдеу  |
||||
Ресми сайтына сүйенсек, Хаменеи Мұхаммед Реза Пехлевидің билігі кезінде үш жылға қуғынға жіберілмес бұрын алты рет тұтқындалған.[6] Ислам төңкерісі барысында шаһты тақтан тайдырғаннан кейін ол 1981 жылғы маусымда ол қастандықтың нысанасына айналды да, нәтижесінде оң қолы сал болды.[7] Хаменеи 1980 жылдардағы Иран-Ирак соғысы кезінде Иран көшбасшыларының бірі болды және өзі басқаратын қазіргі қуатты революциялық гвардиямен тығыз байланыс орнатты.
Хаменеи 1981 жылдан 1989 жылға дейін Иранның үшінші президенті қызметін атқарды, сол уақытта бірінші жоғарғы көсем Рухолла Хомейнидің жақын одақтасы болды. Өлерінен аз уақыт бұрын Хомейнидің өзі таңдаған мұрагері Хосейн-Әли Монтазеримен келіспеушілік туды, сондықтан да Хомейни қайтыс болған кезде келісілген ізбасар болмады. Сарапшылар кеңесі 50 жастағы Хаменеиді 1989 жылғы 4 маусымда келесі жоғарғы көсем етіп сайлады. Акбар Рафсанджанидің айтуынша, Хаменеи Хомейни өлер алдында өзінің мұрагері етіп таңдаған жалғыз адам болды.
Жоғарғы көсем ретінде Әли Хаменеи — елдегі ең ықпалды тұлға.[8][9] Ол — Иранның мемлекет басшысы, оның қарулы күштерінің бас қолбасшысы және экономика, қоршаған орта, сыртқы саясат және басқа да көптеген салаларда үкіметтің негізгі саясаты туралы жарлықтар шығарып, соңғы шешімдерді қабылдайды.[10][11][12][13] Хаменеи елдегі атқарушы, заң шығарушы және сот биліктерін, оған қоса әскерді, БАҚ-ты және полицияны тікелей, не тікелей емес түрде басқарады.[14]
Иранда журналистер, блогерлер және басқалар діни лидер Хаменеиге қарсы пікір айтқаны үшін түрмеге жабылды. Олардың үкімдеріне қамау және түрмеде отыру болған; кейбіреулері қамауда қайтыс та болған.[15][16]
Жастық шағы және білімі
өңдеу
Әкесі Джавад Хаменеи — ғұлама, мужтаһид, Нажаф тумасы[17] және анасы — Хадидже Мирдамади. Сегіз баланың екіншісі болған Әли Хаменеи 1939 жылы Машһадта дүниеге келген.[18][19][20] Әли Хаменеидің екі діни қызметкер ағайындысы бар; інісі Хади Хаменеи — газет редакторы және дін қызметкері.[21] Әпкесі Фатима Хосейни Хаменеи 2015 жылы, 89 жасында қайтыс болды.[22] Әкесі ирандық әзербайжан және Хамене тумасы болса, анасы Яздта туған этникалық парсы болған.[23][24][25][26][27] Оның бірнеше бабасы Тафрештен шыққан да, Тебриз маңындағы Хаменеге көшкен.[28][29][30] Хаменеидің арғы атасы Афтаси сейидтерінің ұрпағы Сейіт Хоссейн Тафреши болды, оның тегі шииттердің төртінші имамы Әли ибн Хусейннің немересі Сұлтан Сейіт деген атпен белгілі Сұлтан ул-Улама Ахмадқа дейін жеткен.[17]
Білімі
өңдеуХаменеидің білімі төрт жасында мектепте Құран оқуынан басталды;[17] ол өзінің негізгі және жоғары деңгейлі семинария сабақтарын Машһад хаузасында шейх Хашем Казвини мен Аятолла Милани сияқты тәлімгерлерінің қол астында өткізді. Содан кейін Хаменеи 1957 жылы Нажафқа барды;[31] бірақ әкесі оны сонда қалдырғысы келмегендіктен көп ұзамай Машһадқа оралды. 1958 жылы ол Қомға қоныстанды, онда Сейіт Хосейн Боруджерди мен Рухолла Хомейнидің сабақтарына қатысты.[17] Саясатқа белсенді қатысқан сол заманның басқа да діни қызметкерлері сынды Хаменеи де діннен гөрі саясатты көбірек зерттеді.[32]
Саяси өмірі және президенттігі
өңдеу
Хаменеи Ирандағы Ислам төңкерісінің басты тұлғасы және Рухолла Хомейнидің жақын сенімді адамы болды.
Ислам республикасы құрылғанынан бері Хаменеи көптеген мемлекеттік қызметтерді атқарды.[18]
Мұхаммад Саһими оның саяси мансабы Иранның бұрынғы президенті, Хомейнидің сол кездегі сенімді адамы Акбар Рафсанджани Хаменеиді Хомейнидің жақын ортасына әкелген кезде, Иран төңкерісінен кейін басталды деп мәлімдейді. Кейінірек сол кездегі парламент мүшесі болған Хасан Рухани Хаменеиге қорғаныс министрінің орынбасары ретінде уақытша революциялық үкіметтегі алғашқы үлкен лауазымын алуды ұйымдастырды.[34]
Хомейни Хаменеиді 1980 жылы Хосейн-Әли Монтазери қызметінен кеткеннен кейін Тегеран жұма намазының имамы етіп тағайындады. Ол 1979 жылғы шілденің аяғынан 6 қарашаға дейін қысқа уақыт бойы Ұлттық Қорғаныс министрінің орынбасары да болды[35] және Ислам революциясы сақшыларының бақылаушысы болды. Ол парламенттің қорғаныс комиссиясының өкілі ретінде де майдан даласына аттанды.[17]
1981 жылғы қастандық
өңдеу1981 жылы Хаменеи қастандық нысанасы болды, Моджахедин-е Халқ ұйымдастырған бұл қастандық барысында магнитофонға жасырылған бомба жарылған еді.[36]
1981 жылғы 27 маусымда[37] Хаменеи майданнан оралған кезде сенбі күнгі кестесі бойынша Абузар мешітіне барды. Алғашқы намаздан кейін сауалдарын қағаз бетіне түсірген намазхандарға дәріс оқыды. Осы кезде түймені басқан жас жігіт Хаменеидің алдындағы үстелдің үстіне қағаздары бар магнитофонды қойды. Бір минуттан кейін магнитофон ысқыра бастады да, кенет жарылып кетті.[38] Магнитофонның ішкі қабырғасында «Фурқан тобының Ислам республикасына сыйы» деп жазылған еді.[39][40] Әли Хаменеидің емделуі бірнеше айға созылып, оның қолы, дауыс шымылдығы мен өкпесі ауыр жарақаттанған.[41] Қастандық нәтижесінде Хаменеидің оң қолы сал болды.[36]
Президенттігі
өңдеу1981 жылғы 2 қазанда қазан айының басында өткен президенттік сайлауда Хаменеи жалпы дауыстың 95% жинап, президент қызметін атқарған бірінші дін өкілі болды. Бастапқыда Ислам Республикасының негізін қалаушы аятолла Хомейни Иран президенті тек зайырлы білімі бар адам болуы мүмкін деп есептеді (құқықтанушылары Банисадр мен Раджаи сияқты), бірақ Хаменеидің зор танымалдығы мен әскери істерге бейімдігіне байланысты ол көзқарастарын өзгертті. Премьер-министр Мир-Хосейн Мусави болды; Мусавидің әжесі Әли Хаменеи өз жұртының тәтесі еді.[42]
Хаменеи өзінің президенттік инаугурациясында сөйлеген сөзінде «ауытқуды, либерализмді және америкалықтардың ықпалындағы солшылдарды» жоюға уәде берді.[43]
Иран-Ирак соғысы
өңдеуХаменеи 1980 жылдардағы Иран-Ирак соғысы кезінде Иран көшбасшыларының бірі болды және қазір қуатты болған революциялық гвардиямен тығыз байланыс орнатты. Президент ретінде ол әскери, бюджеттік және әкімшілік салаларға терең қызығушылық танытатын адам ретінде белгілі болды.[36]
Соғыстан кейін
өңдеуИрандық күрд оппозициясының жетекшілері Садық Шарафканди, Фаттах Абдоли, Хомайун Ардалан және олардың аудармашысы Нури Дехкорди 1992 жылғы 17 қыркүйекте Берлиндегі Миконос грек мейрамханасында өлтірілді.
1997 жылғы 10 сәуірдегі осы өлтіруге қатысты үкімі бойынша неміс соты Иранның барлау министрі Әли Фаллахианды[44] қамауға алу туралы халықаралық ордер берді, кейін оның өлтірушілік жасаған жоспары Хаменеи мен Рафсанджаниге белгілі болған деген де айып айтылды.[45] Алайда Иран билігі олардың бұл іске қатысы барын үзілді-кесілді жоққа шығарды. Иран парламентінің сол кездегі спикері Әли Акбар Натеғ-Нури бұл шешімді саяси, шындыққа жанаспайтын және дәлелсіз айып деп сипаттады. Бұл үкім 1997 жылғы қарашаға дейін созылған Иран мен бірнеше еуропалық елдердің үкіметтері арасындағы дипломатиялық дағдарысқа әкелді.[46] Айыпкер болған Дараби мен Райел 2007 жылғы 10 желтоқсанда түрмеден босатылып, өз елдеріне депортацияланды.[47][48]
Жоғарғы көсем
өңдеуКөсемдікке сайлануы
өңдеу1989 жылы Аятолла Хомейни аятолла Монтазериді өзінің саяси мұрагері ретінде қызметінен босатып, орнына Хаменеиді тағайындады. Хаменеи марджа да, аятолла да болмағандықтан, Сарапшылар кеңесі оған Иранның жаңа Жоғарғы көсемі лауазымын беру үшін конституцияны өзгертуге мәжбүр болды (бұл шешімге бірнеше ұлы аятоллалар қарсы болды).[49]
Хаменеи Хомейни өлімінен кейін ресми түрде оның орнына келді де, 1989 жылғы 4 маусымда Сарапшылар кеңесі оны жаңа Жоғарғы көсем етіп сайлады.[50]
Жетекшілік кеңесін жасау ұсынысы
өңдеу
Алғашында Сарапшылар кеңесінің кейбір мүшелері жетекшілік кеңес құру идеясын ұсынған болатын. Түрлі тізім ұсынылды да, олардың барлығында да Хаменеидің аты аталды.[51] Мысалы, Иранды басқаруға Әли Мешкини, Мусави Ардебили және Хаменеи деген үш мүшеден тұратын кеңес ұсынылды. Рафсанджанидің айтуынша, ол және Хаменеи бұл ұсынысқа қарсы болды, ал аятолла Хаери Ширази мен аятолла Ибраһим Амини оны қолдады. Кеңес ұсынысын қолдаушылар кеңестің болуы қоғамда бірлікті жоғарылатады және кеңестің жұмысына оң әсер етеді деп сенді. Қарсыластар болса, Сот Кеңесіне қатысы бар бір өтіп кеткен жағдайға қарап, жеке басшы тиімдірек болар деп есептеді.[50]
Ибраһим Амини екі тарап ұсынған себептердің қысқаша мазмұнын келтірді. Оның айтуынша, қарсыластар бұл ұсынысты қабылдамады, өйткені i) Ислам фақиһының қамқорлығы туралы дәлелдер тек жеке адамның қамқорлығына қатысты болды және кеңес болған кезде қамқорлықты кімнің атқаратыны белгісіз болатын еді. Кеңестің қамқорлығы хадистер мен ислам фиқһында болған жоқ. ii) Телерадио кеңесі және жоғары сот кеңесі сияқты бұрынғы кеңестік типтегі ұйымдар іс жүзінде сәтті болмады және басшылық кеңес осындай себептермен жақсы жұмыс істей алмайтын еді. iii) Адамдар жеке тұлғаның басшылығына үйренген және көшбасшылар кеңесі олар үшін бейтаныс нәрсе болды. iv) Жеке басшы маңызды шешімдерді қабылдауда және проблема мен дағдарысты шешуде неғұрлым батыл әрекет ете алады. Екінші жағынан, бұл ұсынысты жақтаушылар: i) Ол кезде Хомейниге тең келетін, тіпті одан екі-үш деңгей төмен, адамдардың үмітін ақтай алатындай бірде-бір фақиһ болмаған деп есептеді. ii) Көшбасшылар кеңесі жағдайында, егер олардың кез келгенінде бір салада жетіспеушілік болса, мүшелер бір-біріне «өтемақы» бере алады.[50]
Соңында басшылық кеңесінің ұсынысына 45 мүше қарсы дауыс берсе, 20-дан астам адам қолдап, ұсыныс қабылданбады.[51] Кеңес Көшбасшылық кеңесін құру идеясын қабылдамаған соң, Хаменеи қатысқан 74 мүшенің алпысына ие болып, лауазымға сәтті сайланды. Қалған 14 дауысқа Ұлы Аятолла Мұхаммед-Реза Голпайгани ие болған.[52][53][54] Хаменеи өзінің лайықсыздығына наразылық білдірді — «менің кандидатурам бәрімізді қан жылатуы керек» дегені де бар[55] және кеңес мужтаһидтерімен пікірталасқа түсті,[56] бірақ сонда да ақыры бұл лауазымды қабылдауға мәжбүр болды.
Марджият шарттары
өңдеу
.jpeg)
Хаменеи сол кезде Иран Конституциясы талап ететін марджа болмағандықтан, ол бастапқыда Жоғарғы көсем міндетін атқарушысы ғана аталды. Кейінірек бұл талапты алып тастау үшін конституцияға түзетулер енгізілді және 1989 жылғы 6 тамызда Хаменеиді 64 дауыстың 60 даусымен растау үшін Сарапшылар кеңесі қайта шақырылды.[57] 1989 жылғы 29 сәуірде Конституцияны қайта қарауға жауапты комитет басшысы аятолла Мешкинидің Хомейнидің «марджият критерийлеріне» көзқарасын сұраған хатына жауап беріп, Хомейни былай деді: «Әу бастан-ақ мен ол шартқа қажеттілік жоқ деп сендім. Мәрджәъияттың (фиқһ саласындағы беделі) талаптары үшін құрметті Сарапшылар кеңесі бекіткен тақуа мужтаһид (фақһшы-зиялы) те жеткілікті».[58] 2017—2018 жылғы наразылық шаралары кезінде белгілі болған бір бейнеде Хаменеи кеңестің алдында оның діни тұрғыдан жоғарғы көсем болуға лайық емес екенін айтты. Иран Конституциясы талап еткендей «марджа» емес, худжат әл-ислам болған Хаменеи өзінің тек «салтанатты басшы» болатынын айтты және Акбар Рафсанджаниді өзінің бұл лауазымда «уақытша» болатынына, бір жылдан кейін жоспарланған референдумнан кейін биліктен кететінін сендіргені көрінеді.[59][60][61][62]
Саяси стратегиясы және философиясы
өңдеуХаменеидің дәуірі оның алдындағы дәуірден ерекше болды. Алайда ол Хомейнидің «бір топты екінші топпен теңдестіру, бірде-бір тарап тым көп күшке ие болмайтындығына көз жеткізу» саясатын жалғастырды.[36] Бірақ Хомейнидей харизмасы мен діни беделі болмағандықтан, Хаменеи алдымен қарулы күштердің ішінде жеке желілерін дамытты, одақтас жасады, содан кейін Қом мен Машһадтың негізгі бонядтары мен семинарияларын басқарған кезде, діни қызметкерлер арасында. Отыз жыл бойы Жоғарғы көсем болған Хаменеи «өзіне қызмет ететін және өзін қорғайтын жүйе құра отырып» Иранның негізгі мекемелеріне көптеген өзіне адал адамдарды орналастыра алды.[55] Саид Голкар[63] мен бұрынғы діни қызметкер Меһди Халаджи[55] Хаменеи жүйесін сол институттарды әлсіз ұстау үшін елдің әрбір институты (армия, барлау агенттіктері және т.б.) үшін «параллельді құрылым» жасағанын сипаттайды.[63]
Джон Хопкинс ілгері халықаралық зерттеулер мектебінің қызметкері Уәли Насрдың айтуынша, «[Хаменеи] өзімен бірге президенттік өкілеттіктердің көбін алып, жоғарғы көсемнің кеңсесін Иранның саяси сахнасының құдіретті бақылаушысына [айналдырды]». Насрдың пікірінше, Хаменеи — «әдеттегіден тыс диктатор».[36] Хаменеи тұсындағы шенеуніктер елдің түрлі өкілеттіктеріне, соның ішінде «парламентке, президенттікке, сот жүйесіне, революциялық гвардияға, әскерилерге, барлау қызметтеріне, полиция органдарына, діни элитаға, жұма намаздың жетекшілеріне және бұқаралық ақпарат құралдарының көп бөлігіне», сондай-ақ әртүрлі «үкіметтік емес қорларға, ұйымдарға, кеңестерге, семинарияларға және іскер топтарына» көп ықпал етеді.[36]
Хаменеи Ирандағы экономика, қоршаған орта, сыртқы саясат және басқа да барлық мәселелер бойынша жарлықтар шығарып, соңғы шешімдерді қабылдайды.[10][11][13][64] Хаменеи үнемі президентпен, министрлер кабинетінің мүшелерімен, сот билігінің басшыларымен және өзге де лауазымды тұлғалармен, депутаттармен және басқалармен де кездесіп, оларға не істеу керектігін айтып тұрады.[65][66][67][68][69] Хаменеи сонымен қатар президент кабинетінің тағайындауларын жұмыстан босатып, қалпына да келтіре алады.[70] Хаменеи шетелдік мәртебелі меймандармен кездеседі, бірақ ол өзі мүлдем шетелге бармайды; оны біреу көргісі келсе, Иранға барғаны жөн. Студент кезінде Нажафтағы уақытынан басқа, Хаменеи президент кезінде Ливияға барып көргені ғана белгілі.[71][72]
Хаменеи өз сөздерінде 1979 жылғы революцияның көптеген таныс тақырыптарын үнемі атап өтеді: әділет, тәуелсіздік, өзін-өзі қамтамасыз ету, исламдық үкімет және Израиль мен Америка Құрама Штаттарына табанды қарсылық, сонымен бірге демократия және үкіметтің ашықтығы сияқты басқа революциялық идеалдарды да, сирек болсын да, атап өтуден жалықпайды.[43]
Иранда Хаменеи жеке басына табыну мәдениеті бар; жақтастары оны «адамзатқа берілген Құдайдың сыйы» десе, Хаменеиді сынаушылар қудаланады.[73][74][75][76][77]
Мемлекеттік бизнестерді жекешелендіруі
өңдеу2007 жылы Хаменеи мемлекеттік компанияларды, соның ішінде телефон компаниясын, үш банкті және ондаған шағын мұнай және мұнай-химия кәсіпорындарын жекешелендіруге шақырды. Бірнеше айдан кейін сол кездегі президент Махмұд Ахмадинежадпен және оның министрлерімен, маңызды діни қайраткерлермен, парламент басшысымен және провинция губернаторларымен, мемлекеттік хабар тарату және Иранның сауда палатасының басшыларымен болған теледидарлық кездесуде Хаменеи: «Бірнеше заң қабылдап, бизнесті сатыңыз және уақыт созбаңыз» деді. Хаменеи «бұл саясаттарға дұшпандық танытатындар өз мүдделері мен ықпалын жоғалтатындар» деп ескертті.[78]
Ұлы аятолла атағы жайлы дау
өңдеу1994 жылы Ұлы Аятолла Мұхаммед Әли Араки қайтыс болғаннан кейін Қом семинария мұғалімдерінің қоғамы Хаменеиді жаңа марджа деп жариялады. Алайда бірнеше аятолла оны мұндай деп танудан бас тартты. Бұл диссиденттердің кейбірі Мұхаммед Ширази, Хосейн-Әли Монтазери, Хасан Табатабаи-Қоми және Ясубедин Растегар Джоойбари болды. Мысалы, 1997 жылы Монтазери «Көшбасшының өкілеттіктеріне күмән келтірді» және кейіннен оның діни мектебінің жабылуы, Қомдағы кеңсесіне шабуыл және үй қамауында болуы туралы түсініктемелері үшін жазаланды.[79]
Қаржылық активтері
өңдеуThe Daily Telegraph газетінде Дэмиен МакЭлрой мен Аһмад Ваһдат былай деп жазды: «Аятолла үнемшілдік имиджін қалыптастыруды ұнатады, бірақ сонда да Иранның мұнай және қару-жарақ өнеркәсібінен үлкен комиссиялар алып жатады, [Хаменеи] мен ұлының байлығы миллиардтаған долларға жетті деген үнемі мәлімдемелер келіп жатады».[80] Reuters агенттігінің алты айлық тергеуі Хаменеидің шамамен 95 миллиард АҚШ долларын құрайтын «қаржы империясын» бақылайтынын және оны Иран парламенті қадағаламайтынын айтты, бұл — марқұм Иран шаһының болжамды байлығынан әлдеқайда үлкен көрсеткіш. Reuters агенттігінің тергеуіне сүйенсек, Хаменеи билікті күшейту үшін «Имамның бұйрығын орындау штабы» немесе парсы тілінде «Сетад» деп аталатын компанияның активтерін пайдаланады.[81] Reuters «Хаменеидің өзін байыту үшін Сетадты басып жатқаны туралы ешқандай дәлел таппады», бірақ ол «шаһ холдингтеріне бәсекелес» Сетад қаражатын саяси мақсатқа пайдаланғанын анықтады — «Сетад оған парламенттен тәуелсіз жұмыс істеуге қаржылық мүмкіндік береді».[82] The Daily Telegraph хабарлауынша, Сетад ақшасы 2013 жылы хабарланғандай, 500-ден астам жұмысшы жұмыс істейтін Хаменеидің Бейт Рахбари кешенін қаржыландыруға жұмсалады.[81] Сетадтың қоғаммен байланыс бөлімінің басшысы Хамид Ваези бұл ақпараттың «шындықтан алыс және дұрыс емес» екенін айтты.[81] Reuters агенттігінің алты айлық тергеуі Сетадтың қаражат көздеріне қатысты «Сетад өз империясын қарапайым ирандықтардың: Вахдат-е-Хаг сияқты діни азшылықтардың өкілдеріне, сондай-ақ шетелде тұратын шиит мұсылмандары, іскер адамдар және басқа да ирандықтарға тиесілі мыңдаған мүлікті жүйелі түрде басып алу негізінде құрғанын көрсетті».[82]
Батыс ақпарат көздерінің теріс пікірлеріне қарамастан, Иранның ресми билігі «Сетадты» ауқымды қайырымдылық қоры ретінде көрсетеді. 2014 жылғы қазанда Ислам Республикасы ақпарат агенттігіне берген сұхбатында Сетад басшысы Мұхаммед Мохбер Сетад бизнесінен түскен пайданың 90%-дан астамы елдің кедей аймақтарындағы инфрақұрылымды жақсартуға, жұмыс орындарын құруға және ұңғымаларды жақсартуға жұмсалатынын айтты. Бұл аймақтардағы адамдардың болуы Иранның рухани көсемі Хаменеидің Иран қоғамына деген басты алаңдаушылығын көрсетеді. Оның айтуынша, Сетад қайырымдылық істерінің 85 пайызы Иранның кедей аймақтарында жүзеге асады. Ол бірнеше жүздеген мектептер, мешіттер мен хусейниялар салынып жатқанын, сондай-ақ алдағы үш жылда жалпы саны 700 мың болатын 350 мыңнан астам жұмыс орнын құруға тікелей және жанама үлес қосқанын атап өтті.[83]
Пәтуалары
өңдеу
Ядролық қаруға қарсы пәтуасы
өңдеуХаменеидің Ислам дінінде ядролық қаруды өндіруге, жинақтауға және қолдануға тыйым салынған деген пәтуа шығарғаны хабарланған.[84]
Бұл пәтуа Иран үкіметінің 2005 жылғы тамызда Венада өткен Атом қуаты халықаралық агенттігі (АҚХА) отырысында жасаған ресми мәлімдемесінде келтірілген.[85] Оны халықаралық шенеуніктер кеңінен талқылады да, АҚШ әкімшілігі оны арнайы мойындады.[86]
Бұл пәтуа ислам дәстүріндегі әйелдерді, балаларды және қарттарды еріксіз өлтіре алатын қаруларға тыйым салатын ережелер жиынтығына сәйкес келеді.[87] Алайда бұл пәтуаның шындығына күмән келтіргендер де бар.[88]
Өзге де пәтуалары
өңдеу2010 жылы Хаменеи сахабаларға және Мұхаммедтің әйелдеріне тіл тигізуге тыйым салатын пәтуа шығарды. Пәтуа суннит пен шииттер арасындағы құқықтық, әлеуметтік және саяси келіспеушіліктерді татуластыру үшін шығарылды.[89] 2017 жылы ол әйелдердің қоғамдық орындарда велосипед мінуіне тыйым салатын пәтуа шығарған.[90]
Ішкі саясаты
өңдеу
Кейбіреулер Хаменеиді елдегі консервативті құрылымның басты тұлғасы ретінде көреді.[79]
2007 жылы Хаменеи үкімет шенеуніктерінен Иранның экономикалық жекешелендіруге бағытталған қадамын тездетуді сұрады. Хаменеи сондай-ақ меншік құқықтарын Әділет министрлігі құрған соттарда қорғауды ұсынды; бұл жаңа қорғаныс жеке инвестицияларға қауіпсіздік шарасын береді және ынталандырады деген үміт болды.[91]
Бұған қоса, Хаменеи ядролық технологияның азаматтық мақсаттағы маңыздылығына сенетінін айтты, «мұнай мен газ қорлары — мәңгі нәрсе емес» деген себеп те берді.[92][93]
Президент, парламент және Сарапшылар кеңесін сайлауы
өңдеуЖоғарғы көсем ретінде Хаменеи Ирандағы сайлауға үлкен ықпал етеді, өйткені Иран Конституциясы оған Сақшылар кеңесі мүшелерінің жартысын және Иранның бас төрешісін тағайындауға мүмкіндік береді.[94][95] Конституция сондай-ақ Кеңестің лауазымға кандидаттарды мақұлдайтыны немесе олардан бас тартатыны белгіленген. Сонымен бірге, Бас төреші парламент сайлайтын кеңес мүшелерінің қалған жартысын ұсынады.[94] Бұл конституциялық ережелер Хаменеидің кеңеске (үкіметті кім басқаратынын шешетін ұйым) тікелей және жанама ықпал етуіне мүмкіндік береді. Бұл әсер 2004 жылғы парламенттік сайлауда айқын көрінді, онда Сақшылар кеңесі мыңдаған кандидаттарды, соның ішінде 80 қызметтегі шенеуінкті, көптеген реформашыл депутаттарды және Исламдық Иран қатысу майданы[үлгіні алып тастау] партиясының барлық кандидаттарын сайлауға қатысу құқығынан айырды. Одан кейін консерваторлар парламенттегі орындардың шамамен 70 пайызын жеңіп алды. Сайлау бұрынғы президент Мұхаммед Хатами бастаған саяси және әлеуметтік реформалар науқанының аяқталуын білдіретін елдің саяси эволюциясындағы маңызды бетбұрыс кезеңі болды.[96]
2005 жылғы президенттік сайлау кезінде Хаменеидің сыбайлас жемқорлықпен күресудің маңыздылығы, ислам революциясының идеалдарына адал болу, сондай-ақ инженерлік ғылымда оқыған адамдардың жоғары ақыл-ойы мен динамизмі туралы айтқан сөздерін кейбіреулер Махмұд Ахмадинежадтың (жол қозғалысы техникасы бойынша доктор) қолдауы деп түсінді.[43] Сайлаудан кейін және соңғы уақытқа дейін Хаменеи Ахмадинежадты қолдайтынын ашық айтты, екеуінің қарым-қатынасының деңгейіне «реформашыл президент Хатамимен болған қарым-қатынасы ешқашан жетпейді». Хаменеи кейінірек 2009 жылғы Ирандағы президенттік сайлаудың нәтижелерін растайды.[43]
Хаменеи 2009–2010 жылғы Ирандағы сайлау наразылықтарына қарсы нық тұрды және ол дауыс беру нәтижелерін қайта қарастырмайтынын және президент Махмұд Ахмадинежадтың даулы қайта сайлануына байланысты қоғамдық қысымға мойынсұнбайтынын мәлімдеді.[97] Хаменеи «Алланың қалауымен, президенттік сайлау дәл өтті» деп те айтты.[98] 19 маусымда көпшілік алдында сөйлеген сөзінде ол жеңімпаз деп жарияланған Ахмадинежадты қолдайтынын айтты. Ол шетелдік мемлекеттерді, соның ішінде Ұлыбританияны, Израильді және АҚШ-ты сайлау нәтижелеріне қарсы наразылық тудыруға көмектесті деп айыптады.[99] Атап айтқанда, ол бұл елді жауларының «ең зұлымдығы» ретінде Ұлыбританияны ерекше атап өтті.[100] Ол егер батыстық державалар Иранның ішкі істеріне араласса, Иран халқы «темір жұдырықпен» жауап беретінін айтты.[101]
Ғылым және технология
өңдеуӘли Хаменеи — Ирандағы ғылыми прогресс қолдаушыларының бірі. Ол — бағаналы жасуша зерттеу мен терапевтік клондауға рұқсат берген тұңғыш Ислам дінбасыларының бірі болған.[102][103]
Сыртқы саясаты
өңдеу
.jpg)
Хаменеи сыртқы саясат үшін «тікелей жауапкершілікке» ие, бұл саясатты «[Хаменеидің] тікелей қатысуынсыз және мақұлдауынсыз жүргізу мүмкін емес». Оның президенттен тәуелсіз сыртқы саясат тобы бар, ол «оның ішінде екі бұрынғы сыртқы істер министрі бар» және «өз таңдауы бойынша кез келген уақытта процеске араласып, қате саясатты, не шешімді «түзете» алады».[104] Оның сыртқы саясаты Батыспен текетірестен де, келіспеушіліктен де аулақ болатын бағытты бағыттайды делінеді.[43]
Хаменеи Сауд Арабиясының Йеменге басып кіруін сынға алды, Сауд Арабиясын Израильге теңеді.[105]
АҚШ Мемлекеттік хатшысы Майк Помпео Хаменеиді Шыңжаңдағы қайта тәрбиелеу лагерлерін және Қытайдағы ұйғыр мұсылман азшылығына қарсы адам құқықтарын бұзуды сынға алудан бас тартқаны үшін сынады.[106]
Ол Біріккен Араб Әмірліктерін бірнеше рет пайдасыз деп сипаттады.[107]
Америка Құрама Штаттары және оның сыртқы саясаты туралы ойлары
өңдеуАмерика Құрама Штаттары мен Иран 1980 жылы АҚШ елшілігін басып алып, АҚШ дипломаттары тұтқынға алынған Ирандық кепілдер дағдарысынан бері ресми дипломатиялық қарым-қатынаста болмады.[108] Кәрім Саджадпурдың зерттеуінше, Хаменеидің сөйлеген сөздерінде Америка Құрама Штаттарына табанды қарсылық принципі үнемі айтылады;[43] және Саджадпурдың айтуынша, ол «Рафсанджанидің Америка Құрама Штаттарымен модус вивенди табу әрекеттеріне қарсылық көрсетті».[43] Хаменеидің бірде реформатор президент Мұхаммед Хатамиге «бізге АҚШ жау ретінде ғана керек» дегені де белгілі.[55]
2007 жылғы 14 қыркүйекте Аятолла Әли Хаменеи (Рамазанның 1-жұма намазында) Джордж Буш пен америкалық шенеуніктердің бір күні Американың Иракқа басып кіруі үшін «жауапқа тартылу» үшін халықаралық қылмыстық сотта сотталатынын болжады.[109] Оның айтуынша, АҚШ — Ирактағы қазіргі бытыраңқылықтың басты себебі.
Хаменеи НАТО-ның Ливияға әскери араласуын сынады. 2011 жылғы 21 наурызда Хаменеи Батысты «Ливия мұнайының артынан келді» деп айыптады. Ол сондай-ақ «Иран Ливия үкіметінің өз халқына қарсы әрекетін, адамдарды өлтіру мен қысым жасауды және қалаларын бомбалауына толығымен қарсы шығады... бірақ ол (сондай-ақ) Ливиядағы әскери әрекетті де қолдамайды» деп баса айтты.[110] Хаменеи елді бомбалаудан гөрі делдалдарды жіберуді қолдайтынын мәлімдеді.[111]
2014 жылғы қазанда Хаменеи АҚШ пен Ұлыбритания ИШИМ-ді Иранмен күресу және аймақта «қауіп тудыру» құралы ретінде құрғанын айтты.[112] 2015 жылғы 19 шілдеде Тегерандағы мешітте сөз сөйлеген Хаменеи өз жақтастарына АҚШ-тың аймақтағы саясаты Иранның саяси және діни қозғалысына «180 градус» қарсы екенін айтты.[113] Сөз «Америкаға өлім» және «Израильге өлім» деген ұрандармен аяқталды. Хаменеи 2015 жылғы ядролық келісімге қатысты «Осы келісімнен кейін де тәкаппар АҚШ-қа қатысты саясатымыз өзгермейді» деді.[114][115][116][117][118][119]
2022 жылғы наурызда Хаменеи АҚШ-ты Ресей–Украина соғысы төңірегіндегі қақтығысты тудырды деп айыптады.[120]
11 қыркүйек терактін сынға алуы
өңдеу2001 жылғы 11 қыркүйек терактінен кейін Хаменеи лаңкестік актқа қарсы шықты және басқалардың да оны сынға алуына шақырды, алайда өзі Ауғанстанға интервенция жасау идеясын қолдамады.[121] Оның: «Адамдарды жаппай өлтіру — қайғылы жағдай, қай жерде болса да, кінәлілер мен құрбандар кім болса да біз ондаймен келіспейміз».[121]
Сионизм мен Израиль
өңдеу.jpg)
Хаменеи — Израиль мемлекеті мен сионизмнің қарсыласы және Израильге қарсы қоқан-лоққы жасауы және антисемиттік риторикасы үшін сынға жиі ұшырап жатады.[122]
2000 жылғы 15 желтоқсанда Хаменеи Израильді «аймақтан алып тастау керектігін» атап кетіп, оны қатерлі ісікке теңестірді[123][124][125][126] және Израильді «құтырған ит» деп 2013 жылы[127] және 2014 жылы келесі жылғы Газа соғысы кезінде[128] жазықсыз адамдарға шабуылы үшін[129] атады. 2014 жылы Хаменеиге тиесілі аккаунт туиттерінде жоя салғаннан басқа Израильден ем жоқ деп жазып та кетті.[130][131][132][133]
2008 жылғы қыркүйекте Тегерандағы жұма намазға арналған уағызында Хаменеи «біз — Израиль халқының досымыз деп айту дұрыс емес, бұл — қисынсыз, мағынасыз, бос сөз»,[134] өйткені ол оккупация солар арқылы жүзеге асады деп есептеді. Хаменеи сөйлеген сөзінде: «[Палестина халқының] үйлерін, жерлерін және бизнесін басып алу осы адамдар арқылы жүзеге асырылады. Олар сионистік элементтердің фон актёрлері» деді. «Бізде еврейлер мен христиандармен ешқандай проблемамыз жоқ... бізде Палестина жерін басып алушылармен проблема бар», - деп қосты ол.[135]
Холокостқа күмәні
өңдеу
2014 жылғы 21 наурызда Наурыз мерекесіне арналған таңғы сөйлеген сөзінде Хаменеи Холокостқа күмән келтірді. Ол «Холокост — нақтылығы белгісіз оқиға және егер ол орын алған болса, оның қалай болғаны да белгісіз» деді. Сонымен қатар, ол «Еуропалық елдерде ешкім Холокост туралы айтуға батылы бармайды» (кейбір елдердегі ықтимал құқықтық салдарларға байланысты) деді де, Батыстағы «Холокост туралы сөйлеп, оған күмән келтіру үлкен күнә болып саналатынын» айтып кетті.[136][137][138]
2020 жылы Хаменеи туиттерде «Холокостқа күмән келтіру қылмыс болса, Пайғамбарды (с.ғ.с.) қорлауға неге рұқсат етілген?» деп сұрады.[139]
Адам құқықтары, бостандықтары, наразылықтар, Ислам заңы
өңдеуСыншылар Хаменеиді дүние жүзі бойынша қуғынға кеткен 160-қа жуық босқынның өлтірілуін, наразылық білдірушілерді ауыр репрессиялауды, М.Е.К. (Иран халқы муджахидтерінің ұйымы, Моджахедин-е Халқ) жартылай әскерилендірілген тобының он мыңдаған мүшелерін өлтіруді қадағалады және Ирандағы диссидент жазушылар мен зиялыларды адам құқықтарынан айырған деп айыптайды.[55] Дегенмен Хаменеи сөзінше, исламдық ілімдердің негізіндегі адам құқықтары — Батыстың адам құқықтарынан көптеген ғасыр ерте шыққан нәрсе. Ол екіжүзділік үшін Ислам республикасының құқықтарын сынаған батыстық державаларға қарсылық білдіріп, бұл елдер үшінші әлем елдеріндегі адамдарды экономикалық тұрғыдан қыспаққа алып, деспоттар мен диктаторларды қолдайтынын айтты. Батыстың Ирандағы адам құқықтарының бұзылуы туралы шағымдарына жауап ретінде ол Америка әкімшілігінің көптеген қылмыстар жасағанын және сондықтан Ислам Республикасын сынға алуға құқылы емес екенін айтып кеткен.[140]
Басшылығы кезіндегі наразылық шаралары
өңдеу.jpg)
Хаменеи билігі кезінде елде бірнеше ірі наразылықтар болды, соның ішінде 1994 жылғы Казвин наразылықтары (әл Арабияның мәліметі бойынша, онда 40-қа жуық адам қаза тауып, 400-ден астам адам жарақат алды),[141] 1999 жылғы ирандық студенттердің наразылықтары, наразылық білдірушілер Хаменеидің суреттерін жыртып,[142] «диктаторға өлім» тілеген 2009 жылғы Ирандағы президенттік сайлауға қарсы наразылықтар,[143][144] сондай-ақ 2011–2012 Ирандағы наразылықтар мен 2017–2018 жылғы наразылықтарын және т.б..
Махшехр қырғыны кезінде «үкіметтегі жемқорлық, сәтсіздікке ұшыраған институттар, бостандықтардың жоқтығы және Иранның жоғарғы жетекшісі аятолла Әли Хаменеидің репрессиялық билігіне» қарсы наразылықтар кеңейді.[145]
2022 жылғы 16 қыркүйекте ел тарихындағы ең ірі наразылық шаралары[146] және үкімет көрген ең ірі қиындыққа айналған[147] Махса Амини наразылығы орын алды.
Азшылықтар
өңдеуБаһаи діндарлары — Ирандағы халқы ең көп діни азшылық, 300,000 адамдай халқы бар бұл дін Иранда қауіпті болып танылған. Оған Иран мен басқа да мемлекеттерде тыйым салынған.[148] Хаменеи Ирандағы баһаилерге қарсы жаңа заңнаманы бекітіп, олардың шетелдегі ықпалын азайтты.[149] Ирандағы Қарулы күштердің қолбасшылық штабы төрағасының ақпарат министрлігіне, революциялық гвардияға және полиция күштеріне жолдаған хатына сәйкес, Хаменеи сондай-ақ қолбасшылық штабына баһаи дінін ұстанатын адамдарды анықтауды, олардың қызметін бақылауға және Баһаи дінінің мүшелері туралы кез келген және барлық ақпаратты жинауға бұйырды.
Бұқаралық ақпарат құралдарымен қарым-қатынасы
өңдеу.jpg)
2000 жылы Журналистерді қорғау комитеті Хаменеиді «баспасөз және сөз бостандығының он басты жауының бірі» деп атады.[150] Оппозициялық журналистер Ахмад Зейдабади, Мохсен Сазегара, Мұхаммед Нуризад және Акбар Ганджи қамауға алынып, тергелді.[151][152][153][154] Иранның Баспасөз заңы «өсек пен өтірік таратуға және басқалардың сөзін бұрмалауға» жол берілмейді.[155]
Оның даулы әрекеттері арасында 2000 жылы Иран парламенті ұсынған елдің баспасөз заңнамасын реформалауды көздейтін заң жобасын қабылдамау және өзі тағайындаған Сақшылар кеңесінің 2004 жылғы Иранның парламент сайлауына мыңдаған парламенттік кандидаттарды сайлау құқығынан айыруы болды.[79]
Әйел құқығы және ЛГБТ
өңдеу
2007 жылғы шілдеде Хаменеи ирандық әйелдер құқығын қорғаушыларды және әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы конвенцияны (CEDAW) сынады: «Біздің елде... кейбір белсенді әйелдер мен кейбір ер адамдар ислам ережелерімен ойнауға тырысты.», – деді Хаменеи. «Бұл дұрыс емес». Хаменеи бұл пікірін ирандық әйелдер құқығын қорғаушы Деларам Әлиді Иран соты 34 айға түрмеге қамап, он соққыға жыққаннан кейін екі күн өткен соң жасады.[156]
Хаменеи хиджабтың исламдық тәжірибесін жақтайды. Ол хиджаб әйелдерді құрметтеуге бағытталған деп санайды. Батыстың Ирандағы міндетті хиджабқа қарсылықтарына ол кейбір Батыс елдеріндегі міндетті түрде хиджаб шешуге және университеттерге түсуге ниет білдірген мұсылман әйелдерге жасалған кедергілерге назар аударып жауап береді. Ол одан әрі Батыстағы әйелдер жыныстық зорлық-зомбылықтың жоғары деңгейіне назар аударып, әйелдердің жыныстық тартымдылығын коммерциялық мақсатта кеңінен пайдалану арқылы өз ар-намысын жоғалтты деп дәлелдейді.[157]
Әли Хаменеи гендерлік сегрегациялауды қолдайды.[158] Хаменеи сондай-ақ гендерлік теңдікті «әйелдердің қоғамдағы рөлін бұзу» мақсатын көздеген сионистік қастандық деп көрді.[159]
ЛГБТ мәселелеріне қатысты Хаменеи: «Бүгінгі таңда батыста гомосексуализм — Батыс әлеміндегі басты мәселе. Олар [батыс елдері] оны елемейді. Бірақ шындығы осы: гомосексуализм зиялылар үшін күрделі сынаққа және шешілмейтін мәселеге айналды».[160]
Өз өмірі
өңдеуХаменеи Мансуре Ходжасте Багерзадеге үйленді, оның алты баласы бар; төрт ұл (Мұстафа, Моджтаба, Масуд және Мейсам) және екі қыз (Бошра және Хода).[161] Оның ұлдарының бірі Моджтаба Голям-Әли Хаддад-Адельдің қызына үйленді. Оның үлкен ұлы Мұстафа Әзизолла Хошвагттың қызына үйленді.[162] Басқа ұлы, Масуд, Моһсен Харазидің қызына үйленген.[163]
Әли Хаменеидің екі бауыры, Мұхаммед пен Хади Хаменеилер, бар. Оның төрт қыз ағайындысының бірі, Бадри Хаменеи (диссидент Әли Теһранидің әйелі), 1980 жылдары елден қашуға мәжбүр болды.[164]
Дереккөздер
өңдеу- ↑ جامعه روحانيت مبارز جوان ميشود (парсы). Fararu (8 шілде 2012). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 2 қыркүйектің 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b روایتی از تاریخ دقیق تولد رهبر انقلاب از زبان معظمله+عکس (парсы). mashrefhnews.ir. Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ a b c تصویری از شناسنامه حضرت آیتالله خامنهای (парсы). khamenei.ir (1 ақпан 2010). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 14 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Kazemzadeh, Masoud. "Ayatollah Khamenei's Foreign Policy Orientation". Comparative Strategy 32 (5): 443–458. doi:10.1080/01495933.2013.840208. ISSN 0149-5933.
- ↑ Қазиақпарова, Ләйлә Иранның рухани көсемі Әли Хаменеидің жағдайы ауыр (қаз.). Astana24 (6 наурыз 2015). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Supreme Leader's Speech to Basij Members (ағыл.). khamenei.ir (3 May 2008). Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Bahari, Maziar How Ayatollah Khamenei Keeps Control (ағыл.). Newsweek (5 April 2007). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 8 қарашаның 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Әли Хаменеи (қаз.). Азаттық радиосы (7 маусым 2013). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Құтқарушылар Иран президенті отырған тікұшақты іздеп жатыр (қаз.). Азаттық радиосы (19 мамыр 2024). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ a b Iran's Khamenei hits out at Rafsanjani in rare public rebuke (ағыл.). Middle East Eye (31 March 2016). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Khamenei says Iran must go green – Al-Monitor: the Pulse of the Middle East (ағыл.). Al-Monitor (17 November 2015). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 22 желтоқсанның 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei outlines 14-point plan to increase population (ағыл.). Al-Monitor (22 May 2014). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Louis Charbonneau; Parisa Hafezi Exclusive: Iran pursues ballistic missile work, complicating nuclear talks (ағыл.). Reuters (16 May 2014). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ The Supreme Leader – The Iran Primer (ағыл.). iranprimer.usip.org (2 October 2010). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ IRAN 2015 HUMAN RIGHTS REPORT (ағыл.). АҚШ мемлекеттік департаменті. Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ IRAN 2016 HUMAN RIGHTS REPORT (ағыл.). АҚШ мемлекеттік департаменті. Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ a b c d e Velayati, Ali Akbar خامنه ای، آیت الله سیدعلی (парсы). cgie.org.ir. Мұрағат көшірмесі 11 ақпанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b The Office of the Leader, Seyyed Ali Khamenei (ағыл.). leader.ir. Мұрағат көшірмесі 18 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Акбар Рафсанджани پیام تسلیت هاشمی به آیتالله خامنهای/ اعلام برنامه وزرای کشاورزی و نیرو به هاشمی (ағыл.). hashemirafsanjani.ir (7 August 1989). Мұрағат көшірмесі 20 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Patrick Clawson Мәңгі Иран = Eternal Iran — 2005. — Б. 5. — ISBN 1-4039-6276-6.
- ↑ Robin Wright Соңғы Ұлы Төңкеріс: Ирандағы бытыраңқылық пен трансформация = The Last Great Revolution: Turmoil and Transformation in Iran — Alfred A. Knopf, 2000.
- ↑ بیوگرافی خواهر متوفی رهبر انقلاب (ағыл.). baharnews.ir. Bahar News (23 March 2015). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 20 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Африка және Таяу Шығыс халықтарының энциклопедиясы = Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East — Facts on File, Incorporated, 2009. — Б. 79.
- ↑ Iran and the Caucasus: The Triumph of Pragmatism over Ideology – Centre for World Dialogue (ағыл.). worlddialogue.org. Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 27 қыркүйектің 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Azeris unhappy at being the butt of national jokes (ағыл.). irinnews.org (25 May 2006). Мұрағат көшірмесі 14 тамыздың 2007 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran at sea over Azerbaijan (ағыл.). Asia Times (28 September 2004). Мұрағат көшірмесі 23 сәуірдің 2005 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Majd, Hooman Change Comes to Iran (ағыл.). The Daily Beast (19 February 2009). Мұрағат көшірмесі 16 қаңтардың 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ مرداد، سالروزسفر تاریخی رهبر معظم انقلاب به رشت (парсы). Anaj News (19 ақпан 2009). Мұрағат көшірмесі 29 шілденің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ نسب و والدین رهبر معظم انقلاب ، حضرت آیت الله خامنه ای-1 (парсы). irdc.ir (19 ақпан 2009). Мұрағат көшірмесі 3 тамыздың 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ شیعه آنلاین – نگاهی اجمالی به شجره نامه آیت الله خامنه ای (парсы). shiaonline.ir (19 ақпан 2009). Мұрағат көшірмесі 2 қаңтардың 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Historic Personalities of Iran: Seyed Ali Khamenei (ағыл.). Iran Chamber. Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 11 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Rahnema, Ali Исламдық утопия: Әли Шариатидің саяси өмірбаяны = An Islamic Utopian: A Political Biography of Ali Shariati — New York: I. B. Tauris, 2000. — Б. 231. — ISBN 978-1-86064-552-5.
- ↑ کاسترو به آیتالله خامنهای: چرا به جای دست راست با دست چپ، دست دادید؟/ فیدل شرمنده سید شد (парсы). khabaronline.ir. Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 16 сәуірдің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Sahimi, Muhammad Iran's Incredible Shrinking Ayatollah (ағыл.). nationalinterest.org (8 May 2016). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 маусымның 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Nikola B. Schahgaldian, Gina Barkhordarian Ислам Республикасы тұсындағы Иран әскері = The Iranian Military Under the Islamic Republic — RAND, 1987. — ISBN 978-0-8330-0777-3. Мұрағат көшірмесі 3 ақпанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c d e f Nasr, Vali Meet 'The Decider' of Tehran. It's Not the Hothead You Expect (ағыл.). The Washington Post (9 December 2007). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 7 қазанның 2008 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Maloney, Suzanne Төңкерістен бергі Иранның саяси экономикасы = Iran's Political Economy since the Revolution — Cambridge University Press, 2015. — Б. 152. — ISBN 978-0-521-73814-9. Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Kahili, Reza Опасыздық сәті: опасыздық, үрей, батылдық жайлы нағыз сыншы туралы оқиға = A Time to Betray: A Gripping True Spy Story of Betrayal, Fear, and Courage — Threshold Editions; Reprint edition, 2013. — Б. 155. — ISBN 978-1-4391-8968-9.
- ↑ Qaffari, Mostafa گزارشی از ماجرای ترور 6 تیر 1360 (парсы). khamenei.ir. Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 8 желтоқсанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ ترور امام جمعه محبوب تهران آیت الله خامنه ای توسط منافقین (парсы). revolution.pchi.ir. Мұрағат көшірмесі 20 сәуірдің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Murphy, John Әли Хаменеи = Ali Khamenei — Chelsea House Publications, 2007. — Б. 91. — ISBN 978-0-7910-9517-1.
- ↑ Мусави, Мир-Хосейн (орыс.). Лентапедия. Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 27 тамыздың 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c d e f g Sadjadpour, Karim Хаменеиді түсіну: Иран Ең ықпалды басшысының дүниетанымы = Reading Khamenei: The World View of Iran's Most Powerful Leader — Карнеги қоры, 2009. Мұрағат көшірмесі 6 мамырдың 2011 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Yossi Melman Israel fails to prevent Germany freeing Iranian (ағыл.). Haaretz (11 October 2007). Мұрағат көшірмесі 1 сәуірдің 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Roya Hakakian The End of the Dispensable Iranian (ағыл.). der Spiegel (4 October 2007). Тексерілді, 14 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 27 тамыздың 2008 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ German court implicates Iran leaders in '92 killings (ағыл.). CNN (10 April 1997). Тексерілді, 14 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 26 қарашаның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Germany deports Iranian jailed for 1992 murders: source (ағыл.). AFP (10 December 2007). Мұрағат көшірмесі 6 наурыздың 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran: Terrorist Freed in Germany Is Welcomed By Tehran (ағыл.). EURASIANET.org (14 December 2007). Тексерілді, 14 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 4 сәуірдің 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Mattair, Thomas R. Global Security Watch--Иран: Дерек-нұсқау = Global Security Watch--Iran: A Reference Handbook — Praeger, 2015. — Б. 156. — ISBN 978-0275994839.
- ↑ a b c Mohammad, Mahboubi روایت شاهدان عینی از تلاش هاشمی برای تصویب شورایی شدن رهبری/ وقتی اصرار آقایان سید احمد خمینی، شبستری، امینی، حائری، مشکینی و ... هاشمی را مجبور به بیان وصیت امام(ره) درباره آیتالله خامنهای کرد (парсы). Raja News (7 маусым 2015). Тексерілді, 14 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 28 желтоқсанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Khani, Elahe چرا همهی هجمهها به سمت رهبری است؟ (парсы). Fars News. Мұрағат көшірмесі 17 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Акбар Рафсанджани چرا آیت الله خامنه ای وصیت امام را خواند؟/ پیشنهاد رهبری آیت الله گلپایگانی از سوی جامعه مدرسین (парсы). بازسازی و سازندگی (4 маусым 1989). Мұрағат көшірмесі 20 маусымның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ خبرگان رهبری – رييس مجمع تشخيص مصلحت نظام: از مهمترين پيشرفتهاي واقعي انقلاب اسلامي، تأسيس سازماني براي ولايت فقيه بود[ايلنا] (парсы). khobreganrahbari.com. Мұрағат көшірмесі 17 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ هاشمي رفسنجاني: در سال 68 مهمترين مخالفت با رهبري يك فرد را، خود مقام معظم رهبري داشتند (парсы). iran57.com. Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c d e Filkins, Dexter TheTwilight of the Iranian Revolution (ағыл.). New Yorker (18 May 2020). Тексерілді, 14 маусым 2024.
- ↑ Analysis: Iran's Theological Community Contends With Changing World (ағыл.). Азаттық радиосы (16 September 2004). Тексерілді, 14 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 17 маусымның 2008 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ خبرگان؛ از منتظری تا انتخاب مجدد مقام معظم رهبری (парсы). Political Studies and Research Institute. Мұрағат көшірмесі 21 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Hovsepian-Bearce, Yvette Аятолла Хаменеидің саяси идеологиясы: Иран Жоғарғы көсемінің өз сөзі = The Political Ideology of Ayatollah Khamenei: Out of the Mouth of the Supreme Leader of Iran — Routledge, 2015. — ISBN 978-1-317-60582-9. Мұрағат көшірмесі 11 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran's supreme leader blames US-Israeli plot for protests (ағыл.). Financial Times (9 January 2018).
- ↑ Leaked Video Embarrasses Iran's Khamenei, Implicates Rafsanjani, (ағыл.). Asharq al Aswat (10 January 2018).
- ↑ Leaked Video Embarrasses Iran's Khamenei, Implicates Rafsanjani, (ағыл.). Al-Monitor (10 January 2018). Мұрағат көшірмесі 19 қаңтардың 2018 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Shocking Video Clip From 1989 Shows Khamenei Elected Only For One Year As A Caretaker (ағыл.). Radio Farada (9 January 2018).
- ↑ a b Golkar, Saeid және Khalaji, Mehdi The Islamic Republic's Will to Survive: Likely Nuclear Resistance, Unlikely Social Revolt (қаз.). Washington Institute (12 маусым 2013). Тексерілді, 14 маусым 2024.
- ↑ IranWire – Asking for a Miracle: Khamenei's Economic Plan (ағыл.). Behrouz Media (28 February 2014). Мұрағат көшірмесі 7 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Leader Meets President, Cabinet Members (ағыл.). khamenei.ir (9 November 2004). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 11 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Supreme Leader Meets with President Rouhani and Cabinet Members (ағыл.). leader.ir (9 November 2004). Мұрағат көшірмесі 11 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Supreme Leader Meets with President Rouhani and Cabinet Members (ағыл.). leader.ir (9 November 2004). Мұрағат көшірмесі 11 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Ayatollah Khamenei: Judiciary Should Pursue Violated Rights of Iranian Nation at the International Level (ағыл.). khamenei.ir (2 July 2016). Мұрағат көшірмесі 11 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran's leader Khamenei warns of Western 'schemes' as new MPs meet (ағыл.). indianexpress.com (28 May 2016). Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ BBC NEWS – Middle East – Iranian vice-president 'sacked' (ағыл.). BBC (25 June 2009). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 3 қазанның 2018 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Tehran switches gear in its relationship with Tripoli after Qaddafi's death (ағыл.). alarabiya.net (22 October 2011). Тексерілді, 11 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 22 шілденің 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Glimpses from the Life of Ayatullah al-Uzma Sayyid Ali Khamenei (ағыл.). imamreza.net. Мұрағат көшірмесі 12 маусымның 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Amir Taheri Парсы түні: Хомейнистік төңкеріс тұсындағы Иран = The Persian Night: Iran Under the Khomeinist Revolution — (reprinted ed.). — Encounter Books, 2010. — Б. 235. — ISBN 9781594034794.
- ↑ Roland Elliott Brown To Iran's supreme leader Khamenei, with love and squalor (ағыл.). The Guardian (5 April 2012). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Clawson, Patrick және Khalaji, Mehdi Khamenei Will See Sanctions on Him as a Direct Challenge to the Revolution (ағыл.). The Washington Institute (27 June 2019). Тексерілді, 12 маусым 2024.
- ↑ Brumberg, Daniel; Farhi, Farideh Ирандағы билік пен өзгеріс: Саясат конвенциясы = Power and Change in Iran: Politics of Contention and Conciliation — Indiana University Press, 2016. — ISBN 9780253020796.
- ↑ Daragahi, Borzou How Iran's Supreme Leader Ali Khamenei turned his position into one 'Persian monarchs would have envied' (ағыл.). The Independent (22 July 2019). Тексерілді, 12 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Daragahi, Borzou Iran's inner and outer circles of influence and power (ағыл.). Los Angeles Times (31 December 2007). Мұрағат көшірмесі 13 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c Profile: Ayatollah Seyed Ali Khamenei (ағыл.). BBC News (17 June 2009). Мұрағат көшірмесі 26 наурыздың 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ McElroy, Damien; Vahdat, Ahmad Iran's Ayatollah Khamenei embroiled in German car dealer row (ағыл.). The Daily Telegraph (2 May 2013). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 9 қаңтардың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c Tait, Robert Ayatollah Ali Khamenei controls £60 billion financial empire, report says (ағыл.). The Daily Telegraph (12 November 2013). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Stecklow, Steve; Dehghanpisheh, Babak және Torbati, Yeganeh Khamenei controls massive financial empire built on property seizures (ағыл.). The Daily Telegraph (11 November 2013). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ بیش از 90 درصدسود فعالیت های اقتصادی ستاد اجرایی فرمان امام در مناطق محروم هزینه می شود (парсы). irna.ir. Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ An Iran option the US prefers to ignore (ағыл.). Asia Times (17 March 2006). Мұрағат көшірмесі 16 наурыздың 2006 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran, holder of peaceful nuclear fuel cycle technology (ағыл.). mathaba.net (25 August 2005). Мұрағат көшірмесі 10 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Remarks by President Obama in Address to the United Nations General Assembly (ағыл.). whitehouse.gov (24 September 2013). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 27 қаңтардың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Eisenstadt, Michael; Khalaji, Mehdi Nuclear Fatwa; Religion and Politics in Iran's Proliferation Strategy (ағыл.). The Washington Institute for Near East Policy (September 2011). Мұрағат көшірмесі 4 маусымның 2019 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran says nuclear fatwa exists; others don't buy it (ағыл.). USA Today (4 October 2013). Мұрағат көшірмесі 5 қыркүйектің 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Al-Azhar Chancellor, Religious Leaders Hail Ayatollah Khamenei's Fatwa | AhlulBayt Islamic Mission (AIM) (ағыл.). aimislam.com (4 October 2010). Мұрағат көшірмесі 1 қаңтардың 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei Says Use Of Bicycles For Women Should Be Limited (ағыл.). Азаттық радиосы (27 November 2017). Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ Iran: Leader calls for acceleration of privatization program (ағыл.). payvand.com (27 November 2017). Мұрағат көшірмесі 18 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei: Iran's Nuclear Program Important to Nation's Future (ағыл.). Америка даусы (18 February 2007). Мұрағат көшірмесі 19 қарашаның 2008 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Hafezi, Parisa Iran says will not halt uranium enrichment | International (ағыл.). Reuters (18 February 2007). Тексерілді, 15 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 19 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Иран Конституциясының 91-бабы
- ↑ Иран Конституциясының 157-бабы
- ↑ Strategic Insights – Iranian Politics After the 2004 Parliamentary Election (ағыл.). United States Navy (20 February 2004). Мұрағат көшірмесі 18 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Ramin Mostaghim Iran's top digs in heels on election (ағыл.). Los Angeles Times (25 June 2009). Мұрағат көшірмесі 28 маусымның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Supreme Leader Urges Mousavi to Proceed Through Legal Channels (ағыл.). khamenei.ir (25 June 2009). Мұрағат көшірмесі 4 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Timeline: 2009 Iran presidential elections (ағыл.). CNN (12 June 2009). Мұрағат көшірмесі 28 сәуірдің 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Middle East – UK investigates Iran charge claim (ағыл.). BBC (4 July 2009). Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ Iran's Supreme Leader Blasts Alleged 'Western Meddling' in Iran (ағыл.). Америка даусы (6 July 2009). Мұрағат көшірмесі 9 шілденің 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Barnard, Anne Iran looks to science as source of pride (ағыл.). The Boston Globe (22 August 2006). Мұрағат көшірмесі 26 мамырдың 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Rush, Julian Science over ethics? (ағыл.). Channel 4 News (8 March 2006). Мұрағат көшірмесі 19 сәуірдің 2007 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Majd Аятолла келісе қоймайды = The Ayatollah Begs to Differ — 2008. — Б. 59.
- ↑ Dehghan, Saeed Kamali Iran's supreme leader accuses Saudis of 'genocide' in Yemen (ағыл.). The Guardian (9 April 2015). Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ Ramani, Samuel Iran’s Careful Approach to China’s Uyghur Crackdown (ағыл.). The Diplomat (18 September 2018). Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ فیلم | رهبرانقلاب امروز بلندترین برج منطقه در بیعُرضهترین کشور است! 21 (парсы). khabaronline.ir (ақпан 2018). Тексерілді, 15 маусым 2024.
- ↑ Ekmanis, Idra The history of US-Iran relations: A timeline (ағыл.). The World (3 January 2020). Тексерілді, 16 маусым 2024.
- ↑ Karimi, Nasser Iran leader: Bush will be tried (ағыл.). The Washington Post (14 September 2007). Тексерілді, 16 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 12 қарашаның 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Davari, Mohammad Khamenei backs revolts, accuses Obama of lying (ағыл.). AFP (21 March 2011). Мұрағат көшірмесі 24 наурыздың 2011 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Report: Saudi Arabia to consider acquiring nukes (ағыл.). The Jerusalem Post (6 December 2011). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Ali Khamenei (ағыл.). Counter Extremism Project. Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 9 қазанның 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ U.S. 'disturbed' by Iranian leader's criticism after deal (ағыл.). MSN (21 July 2015). Мұрағат көшірмесі 23 шілденің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Kerry says Iran vow to defy U.S. is 'very disturbing' (ағыл.). AOL (15 July 2016). Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Ali Arouzi Iran's Ayatollah Vows Opposition to 'Arrogant' U.S. Despite Nuke Deal (ағыл.). NBC News (18 July 2015). Мұрағат көшірмесі 20 шілденің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Nuclear deal will not change Iran's relations with U.S.: supreme leader (ағыл.). Reuters (18 July 2015). Мұрағат көшірмесі 14 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Carol Morello Ayatollah says nuclear deal will not change Iran's relations with U.S. (ағыл.). The Washington Post (18 July 2015). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Iran nuclear: Ayatollah Khamenei chastises 'arrogant' US (ағыл.). BBC News (18 July 2015). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Tom Brooks-Polock Iran nuclear deal: Ayatollah Khamenei says hostile policies towards 'arrogant' America will not change (ағыл.). The Independent (18 July 2015). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Tom Brooks-Polock Iran's supreme leader criticizes U.S. over Ukraine crisis (ағыл.). Reuters (18 July 2015). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ a b Middle East, Iran condemns attacks on US (ағыл.). BBC News (11 September 2001). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Goldberg, Jeffrey Why Iran's Anti-Semitism Matters (ағыл.). The Atlantic (11 August 2015). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ "Tehran's Genocidal Incitement against Israel". The Middle East Quarterly XVI (3): 49–51. 2009. http://www.meforum.org/2167/iran-genocidal-incitement-israel. Мұрағат көшірмесі 6 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei: 'Tumor' of Israel is world's biggest problem (ағыл.). ynetnews.com (19 August 2012). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Larankani, Leily Iranian Leader: Israel A 'Cancerous Tumor' (ағыл.). CBS News (4 March 2009). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Tepper, Greg Israel a ‘cancerous tumor’ and Middle East’s biggest problem, Iranian supreme leader says (ағыл.). Times of Israel (19 August 2012). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Tepper, Greg Kerry Calls Khamenei's 'Rabid Dog' Comment 'Inflammatory' (ағыл.). ABC News (21 November 2013). Мұрағат көшірмесі 21 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Balali, Mehrdad Iran leader calls Israel 'rabid dog', urges arms for Palestinians (ағыл.). Reuters (29 July 2014). Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ راز تعابیر رهبر انقلاب درباره صهیونیستها/ سگ هاری که افسار حامیانش را در دست دارد (парсы). Fars News (29 шілде 2014). Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei on Twitter: No cure for barbaric Israeli regime but to be annihilated (ағыл.). The Jerusalem Post (29 July 2014). Мұрағат көшірмесі 10 наурыздың 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Levs, Josh Iran leader's call to 'annihilate' Israel sparks fury as nuclear deadline looms (ағыл.). CNN (10 November 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Politi, Daniel Iran's Khamenei: No Cure for Barbaric Israel but Annihilation (ағыл.). The Slatest (10 November 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 5 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Logan, Nick Iran's Supreme Leader Khamenei tweets reasons to 'eliminate' Israel (ағыл.). Global News (10 November 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Mostaghim, Ramin; Borzou Daragahi Iran leader talks tough on Israel (ағыл.). Los Angeles Times (20 September 2008). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ اظهار نظر دوستي با مردم اسراييل، غلط، غيرمنطقي و پوچ است (парсы). tabnak.ir (20 қыркүйек 2008). Мұрағат көшірмесі 10 қазанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Keinon, Herb Iran's Khamenei questions 'certainty' of Holocaust (ағыл.). The Jerusalem Post (21 March 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Levitt, Joshua Iran's Ayatollah Khamenei Says Reality of Holocaust is 'Uncertain' (ағыл.). The Allgemeiner (21 March 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Maloney, Suzanne Oops, He Did It Again: Iran's Supreme Leader Questions the Holocaust (ағыл.). The Brookings Institution (21 March 2014). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei tweets: Why a crime to deny the Holocaust? (ағыл.). jns.org (29 October 2020). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Irán: advertencia con petróleo (исп.). BBC News (Үлгі:TranslateDate/es). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ The Basij Mostazafan – A culture of martyrdom and death (ағыл.). әл Арабия (6 December 2016). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Sayah, Reza Several killed, 300 arrested in Tehran protests (ағыл.). CNN (28 December 2009). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 31 желтоқсанның 2009 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Khamenei was the victim of an attempted assassination (ағыл.). LinkDay. Мұрағат көшірмесі 11 қазанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Police Are Said to Have Killed 10 in Iran Protests (ағыл.). The New York Times (28 December 2009). Мұрағат көшірмесі 5 ақпанның 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Berger, Miriam Iran finally admits it shot and killed 'rioters.' But it still won't say how many people died in last month's protests (ағыл.). The Washington Post (3 December 2019). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Moaveni, Azadeh Letter from Iran The Protests Inside Iran's Girls' Schools (ағыл.). The New Yorker (7 August 2023). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Fresh protests erupt in Iran's universities and Kurdish region (ағыл.). The Guardian (6 November 2022). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Tim Hume Iran bans 'underground university,' brands it 'extremist cult' (ағыл.). CNN (10 November 2011). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ UN Doc. E/CN.4/1993/41, Commission on Human Rights, 49th session, 28 January 1993, Final report on human rights in the Islamic Republic of Iran by the Special Representative of the Commission on Human Rights, Mr. Reynaldo Galindo Pohl, paragraph 310.
- ↑ Spotlight on Press Tyrants: CPJ Names Ten Worst Enemies of the Press (ағыл.). cpj.org (3 May 2000). Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Үлгінің {{cite web}} барлық параметрлері жазылуы тиіс. ادوار نيوز (парсы). advarnews.biz. Мұрағат көшірмесі 31 мамырдың 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ BBC فارسی – ايران – 'محروم کردن زندانی از درمان پزشکی، شکنجه است' (парсы). BBC (10 шілде 2010). Мұрағат көшірмесі 25 шілденің 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Iran Human Rights Documentation Center (ағыл.). iranhrdc.org (26 December 2013). Мұрағат көшірмесі 25 шілденің 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ شکنجه اکبر گنجی در بیمارستان، گزارش سازمان عفو بین الملل (парсы). news.gooya.com. Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Iran's Press Law (ағыл.). info.irna.ir. Мұрағат көшірмесі 9 ақпанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ انتقاد رهبر ایران از تلاش برای تغییر قوانین زنان (парсы). radiofarada.com. Мұрағат көшірмесі 13 қарашаның 2007 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ بیانات در دیدار دانشجویان دانشگاههای استان یزد (Address to the Students of Universities in Yazd Province) (парсы). khamenei.ir (3 қаңтар 2008). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 8 қыркүйектің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Shahrokni, Nazanin; Dokouhaki, Parastoo Backlash: Gender Segregation in Iranian Universities (парсы). isa-global-dialogue.com. Мұрағат көшірмесі 1 наурыздың 2014 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Lizzie Dearden Iran's Supreme Leader claims gender equality is 'Zionist plot' aiming to corrupt role of women in society (парсы). The Independent (21 наурыз 2017). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 31 тамыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در ديدار گروه كثيرى از زنان نخبه در آستانهى سالروز ميلاد حضرت زهراى اطهر (سلاماللَّهعليها) (парсы). khamenei.ir (21 наурыз 2017). Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 18 қарашаның 2007 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ آشنایی با فرزندان مقام معظم رهبری (парсы). Seratnews. Тексерілді, 17 маусым 2024. Мұрағат көшірмесі 28 қаңтардың 2015 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ آشنایی با فرزندان مقام معظم رهبری (парсы). mashreghnews.ir. Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ فرزند رهبر انقلاب به همراه پدر همسرش (парсы). aghigh.ir. Тексерілді, 17 маусым 2024.
- ↑ Niece of Iran's supreme leader calls on other countries to cut ties with regime (ағыл.). The Guardian (27 November 2022). Тексерілді, 17 маусым 2024.