Ирандық тілдер
Ирандық тілдер — Үнді-Еуропа тілдеріне жататын Үндіиран тілдерінің бір тармағы, ирандық халықтар сөйлейді, көбіне Иран таулы өлкесінде.
| Ирандық тілдер | ||
|---|---|---|
| Жоғрапиялық таралуы: |
Батыс Азия, Шығыс Еуропа, Кавказ, Орталық Азия және Оңтүстік Азия | |
| Жаралу бойынша тектестіруі: |
Үнді-Еуропа тілдері
| |
| Бөлікшелері: | ||
 | ||
Ирандық тілдер үш кезеңнен тұратын: Көне ирандық (б.з.б. 400 жылдар), Орта ирандық (б.з.б. 400 – 900 жылдар) және Жаңа ирандық (б.з.б. 900 жылдардан бері). Тікелей куәландырылған екі Көне ирандық тіл бар: Көне парсы тілі (Ахемен империясының тілі) және Авесталық тіл (Авеста тілі). Орта ирандық тілдерінің ең белгілілері арасында Орта парсы тілі (Сасани империясының тілі), парфия тілі (Парфия патшалығының тілі) және бактрия тілі (Кушан патшалығы мен Ақ ғұндар) тілдері бар.
Сөйлейтіндер саны
өңдеуEthnologue 2000 жылдардағы жағдай бойынша топта 86 тіл болған дейді.[1][2]
| Атауы | Сөйлейтіндері |
|---|---|
| Парсы | 84 миллион |
| Пушту | 50 миллион |
| Күрд | 35 миллион |
| Белудж | 15 миллион |
| Каспий | 10 миллион |
| Тәжік | 8 миллион |
| Лур | 5 миллион |
| 150–200 миллион[3] | |
Терминологиясы және жіктелуі
өңдеуЭтимологиясы
өңдеуИран сөзі орта парсы тілінің Ērān сөзінен тікелей келген кірме сөз болып келеді. Тұңғыш рет Нақше-Рустамда куәландырылғанда бұл сөз Ирандық халықтарды белгілейтін парфия тілінің Aryān сөзімен бірге жүрген еді.[4] Орта ирандық ērān және aryān сөздері — ēr- (Орта парсы) мен ary- (парфия) этнохоронимдерінің көпшілік түрі. Соңғысының екеуі де ежелгі иран тілінің *arya- сөзінен шыққан делінеді («арийлік», «ирандықтардың» дегенді білдіреді).[4][5] «Арийлік» пен «Ирандық» түсініктері атаүндіеуропа тілінің *ar-yo- сөзінен шыққан және «(өнерлі) жиналатын біреу» дегенді білдірген делінеді.[6] Иран таулы өлкесінде бар тілдерде бұл сөз әлі де этнохороним, географиялық атау ретінде қолданыла береді, кезінде Авестада да қолданылған.[7] Бұл терминнен шыққан Алан (осет. Ир) мен Ирон (осет. Ирон) этнохоронимдерін де басқа ирандық халықтар қолданады.[5]
Жіктелуі
өңдеуИрандық тілдер осылай жіктеледі:
- батыс ирандық тілдер, құрамында:
- оңтүстік-батыс тілдері, соның ішінде парсы тілі (дари мен тәжік диалектілерін санағанда) мен лур тілі;
- солтүстік-батыс тілдері, соның ішінде күрд тілі, бар.
- шығыс ирандық тілдер, құрамында:
- оңтүстік-шығыс тілдері, соның ішінде пушту тілі,
- солтүстік-шығыс тілдері, ең кішігірім тобы, соның ішінде осетин тілі бар.
Заманауи зерттеулер бойынша авесталық тіл жоғарыдағы жіктелудің ешқайсына да жатпайды, бұның орнына кейде Орта Ирандық деп белгіленеді, өйткені ежелгі иран тілінен шығыс–батыс бөлінісіне дейін де ажырады. Бұрын ол Шығыс ирандық деп саналатын, алайда шығыс ирандық тілдерімен аса көп ұқсастығына ие емес және батыс ирандық болмағасын ғана шығыс ирандық делінетін.[8]
Ежелгі ирандық
өңдеу.png)
Ирандық тілдерінің барлығы да бір ата тілден шыққан: Ежелгі иран тілі, оның өзі атаүндіеуропа тілінен келген еді.
Бұл тіл Орталық Азияның қазіргі Ресей мен Қазақстанмен шектесетін батыс бөлігінде орналасқан. Осылайша ол фракиялық, балтық-славяндық және т.б. сияқты үнді-еуропалық отбасының басқа тармақтарына және үнді-еуропалықтардың ортақ отанына (дәлірек айтқанда, Понтий-Каспий даласы) салыстырмалы түрде жақын болды делінеді.
Ежелгі ирандық, сәйкесінше, Атаүндіеуропа тілінің бөлініп кеткенінде, б.з.б. 2-мыңжылдықтың басында пайда болды. Бұл түрлі рулардың Оңтүстік-Шығыс Еуропа, Иран таулы өлкесі мен Орталық Азияға көшкенінен орын алған.
Ежелгі ирандықтың атаүндіеуропашадан ерекшеленетіні осы еді:[9] *s сибилянт фрикативінің *h сибилянт емес глотталық фрикативіне айналуы; ұяң аспират үзілмелі дауыссыз *bʰ, *dʰ, *gʰ дыбыстарының *b, *d, *g аспират емес ұяң үзілмелілеріне айналуы; басқа дауыссыз алдында тұрғандағы *p, *t, *k аспират емес қатаң тоғысымдарының *f, *θ, *x фрикативтеріне айналуы; *pʰ, *tʰ, *kʰ қатаң аспират тоғысымдарының *f, *θ, *x фрикативтеріне айналуы.
Көне ирандық
өңдеуОрта ирандық тілдер мен халықтардың көптігі иран тілдерінің ежелгі сөйлейтіндерінде үлкен тілдік әртүрліліктің болуы керек екенін көрсетеді. Тіл-диалектілердің алуантүрлілігінен тек екеуінің тікелей дәлелі сақталған. Бұлар:
- Авесталық тіл, Авестадағы екі тіл-диалект (Зороастризмнің діни кітабы),
- Көне парсы тілі, парсылар делінетін оңтүстік-батыс ирандық халықтарының тілі.
Орта ирандық
өңдеуИранның лингвистикалық тарихында «Орта ирандық» дәуір деп аталатын дәуір шамамен б.з.б. IV ғасырдан басталып, IX ғасырға дейін созылады деп есептеледі. Тілдік тұрғыдан орта ирандық тілдер шартты түрде Батыс және Шығыс тілдер болып екі негізгі топқа бөлінеді.
Батыс ирандық тілдер құрамына парфия тілі (Парфия пехлеви) мен орта парсы тілі жатса, шығыс ирандық деп бактрия, соғды, хорезм, сака, алан,[a] тілдері есептеледі. Батыс ирандық топқа жататын екі тіл бір-біріне қатты ұқсайтын, алайда шығыс ирандық деп саналатындардан қатты ерекшеленетін.
Сасани әулетінің билігі кезінде Орта ирандық тіл мемлекеттік тіл еді.
Жаңа ирандық
өңдеуАрабтардың Парсы елін жаулауынан кейін Парсы империясындағы диалектілердің атқаратын рөлдері күрт өзгерді. Орта ирандықтың бұрынғы беделі құлап, орнына Дари диалекті сот билігіндегі стандарт болды. Дари сөзі корольдік сот дегенді білдіретін darbâr (دربار) сөзінен шыққан, дәл сол соттарда түрлі ақын мен жазушылар гүлденген еді. 875 жылы диалектіні мемлекеттік тіл қылған саффаридтер солай жасаған әулеттер арасындағы тұңғыштардың бірі болды. Дари шығыс Иран диалектілерінен ықпал көрсе, бұрынғы стандарт батыс Иран диалектілерінен сөз алатын. Әбдулла ибн әл-Муқаффа (VIII ғасыр) мен Ибн ән-Нәдим (X ғасыр) сияқты ортағасырлық ирандық ғалымдар «Dari» терминін Хорасан шығыс провинциясымен байланыстырса, «Pahlavi» терминін солтүстік-батыс диалектілерімен, соның ішінде Исфаһан мен Әзербайжанмен байланыстырды да, «Pârsi» («парсы») сөзін жалпылама Фарс диалектілерін білдіру үшін қолданатын. Олар сондай-ақ патша отбасының бейресми тілі Хузестанның батыс провинциясымен байланысты тағы бір диалекті «Khuzi» екенін атап өтті.
Исламдық жаулау сонымен қатар парсы және одан кейін күрд, пушту және белудж жазуы үшін араб жазуының қабылдануына әкелді. Үшеуі де бірнеше әріп қосу арқылы бейімделген. Бұл даму VIII ғасырдың екінші жартысында, ескі орта парсы жазуы қолданыста азая бастаған кезде орын алса керек. Қазіргі заманғы парсы тілінде араб жазуы әлі де қолданыста. Тәжік тілін жазу үшін қолданылған тәжік жазуы алғаш рет 1920 жылдары сол кездегі кеңестік ұлт саясаты аясында латыншаға көшірілді. Кейін оны, алайда, 1930 жылдары Кеңес үкіметі кириллицаға көшірді.
Ескертпелер
өңдеу- ↑ Скиф тілінің бір түрі, скиф-сарматтардың тілі
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Ethnologue report for Iranian (ағыл.). Ethnologue.com.
- ↑ Gordon, Raymond G. Jr. (2005). "Report for Iranian languages". Ethnologue: Languages of the World (Dallas: SIL International). http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR.
- ↑ Windfuhr Gernot The Iranian languages — Routledge Taylor and Francis Group.
- ↑ a b MacKenzie, David Niel (1998). "Ērān, Ērānšahr". Encyclopedia Iranica. 8. Costa Mesa: Mazda. http://www.iranicaonline.org/articles/eran-eransah. Мұрағат көшірмесі 13 наурыздың 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b Schmitt, Rüdiger (1987), "Aryans", Encyclopedia Iranica, vol. 2, New York: Routledge & Kegan Paul, pp. 684–687, http://www.iranicaonline.org/articles/aryans
- ↑ Laroche. 1957
- ↑ Bailey, Harold Walter (1987). "Arya". Encyclopedia Iranica. 2. New York: Routledge & Kegan Paul. pp. 681–683. http://www.iranicaonline.org/articles/arya-an-ethnic-epithet. Мұрағат көшірмесі 3 наурыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Sims-Williams, Nicholas EASTERN IRANIAN LANGUAGES. Enyclopedia Iranica. Тексерілді, 2 қаңтар 2025.
- ↑ Michael Witzel (2001): Autochthonous Aryans? The evidence from Old Indian and Iranian texts. Electronic Journal of Vedic Studies 7(3): 1–115.