Уикипедия

Көне парсы тілі

Көне парсы тілі - куәландыратын жазбаша екі ескі ежелгі иран тілдерінің (екіншісі - діни авесталық тіл) бірі. Онда монументалды жазулар, балшықты тақталарындағы бюрократиялық құжаттар, Ахеменид дәуірінің мөрлері (б.з.д. шам. 600-300) ұсынылған. Ежелгі парсы жазуларының үлгілері заманауи Иран, Ирак, Түркия және Мысыр аумағында табылған.

Көне парсы тілі
Елдер:

Иран

Күйі:

орташа парсы тіліне дамыды

Классификация
Санаты:

Еуразия тілдері

Үнді-Еуропа

Үнді-Иран тармағы
Иран тобы
Оңтүстік-батыс топ тармағы
Жазуы:

парс. сына жазуы

Тіл коды
ISO 639-1:

-

ISO 639-2:

peo

ISO 639-3:

peo

Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика
Үш тілдегі Ксеркстің жазуы

Жіктеме өңдеу

Ежелгі парсы тілі ежелгі иран тілдеріне жатады, олар оңтүстік-батыс кіші тобына кіретін иран тілдеріне жатады. Ежелгі парсы тілі үндіеуропалық отбасының үндіиран тармағына жатады. Авесталық тіл оңтүстік-батыс иран тілдеріне жатпайды.

 
Adam Kuruš… (Мен — Кир…). Пасаргады.

Жазуы өңдеу

Толық мақаласы: Көне парсы сына жазуы

Ежелгі парсы мәтіндері б.з.д. VI—IV ғасырларға жатады. Олар сына түрінде жазылған, мүмкін, Дарийдің кезінде оның істерін жазу мақсатында ойлап табылған. Кир, Аршам және Арьяраманың мәтіндерін жазу уақыты әлі дәл анықталмады. Бұл одан кейінгі жазба болуы мүмкін. Бірнеше белгілер ғана шумерлік мен аккадтыққа ұқсас. Сына жазуларында дауыстыларды белгілеу үшін 3 таңба бар: <a, i, u>, 33 дауыссыздар <CV>, 8 идеограмма немесе логограмма деп аталатын, яғни бүкіл сөзді (саулық түсініктер) білдіретін белгілер. Сонымен қатар, сандар мен бөлгіш белгілерді белгілейтін белгілер бар. Хат - буын жүйелі болып келеді. Консонанттық белгілер дауыссыз және дауысты дыбыстарының тіркесін білдіреді <CV>. Небәрі, 4 <Ci> және 7 Cu> белгілері бар, қалғандары - <Ca>.

Лингвистикалық сипаттамасы өңдеу

Фонетика мен фонологиясы өңдеу

Фонологиялық жүйе жанама-этимологиялық әдіспен анықталады. Дауыстының жүйесі ұзақтылығы үш жұп монофтондармен және екі жұп дифтондармен ұсынылған. r буын нұсқасы дыбыстық жүйесіне жатады.

Дауыстылар өңдеу

Бастапқа кезеңі:

Соңғы кезеңі (патшалардың манифесін жазу уақыты):

  • a ā
  • i ē āi
  • ī
  • u ô āu
  • ū

Дауыссыздар өңдеу

Еріндік дауыссыздар Тіс /
Альвеола 		Жіңішке Тіларты Жұтқыншақты
Шұғыл p /p/ b /b/ t /t/ d /d/ c /c/ j /ɟ/ k /k/ g /g/
Мұрын жолды m /m/ n /n/
Сүзілмелі f /f/ θ /θ/ ç /ç/ x /x/ h /h/
Ызың s /s/ z /z/ š /ʃ/
Ротациралы r /r/
Жанама l /l/
Жартылай дауысты v /ʋ/ y /j/

l дауыссыздар тек екі кірме меншікті аттарда кездеседі: haldita (адамның аты) және dubāla (Вавилондағы аймақ).

Морфологиясы өңдеу

Зат есім өңдеу

Көне парсының тамырлары: Әрқайсысында морфологиялық көрсеткіштер болған 3 тек (аталық, аналық және орта) болды. Сөйлемнің түріне қарай, зат есімдерді -a, -ā, -i, -ī, -u, -ū, -au және дауыссыздар (олардың ішінде -аr арасында бөлек ажырата алатын) ерекшеленеді.

-a -am -ā
Жек. Екі ж. Көпше Жек. Екі ж. Көпше Жек. Екі ж. Көпше
Атау -a -ā -ā, -āha -am -ā -ā -ā -ā -ā
Атау (вокатив) -ā -ā -ā -am -ā -ā -ā -ā -ā
Табыс -am -ā -ā -am -ā -ā -ām -ā -ā
Көмектес -ā -aibiyā -aibiš -ā -aibiyā -aibiš -āyā -ābiyā -ābiš
Барыс -ahyā, -ahya -aibiyā -aibiš -ahyā, -ahya -aibiyā -aibiš -āyā -ābiyā -ābiš
Шығыс -ā -aibiyā -aibiš -ā -aibiyā -aibiš -āyā -ābiyā -ābiš
Ілік -ahyā, -ahya -āyā -ānām -ahyā, -ahya -āyā -ānām -āyā -āyā -ānām
Жатыс -aiy -āyā -aišuvā -aiy -āyā -aišuvā -āyā -āyā -āšuvā
-iš -iy -uš -uv
Жек. Екі ж. Көпше Жек. Екі ж. Көпше Жек. Екі ж. Көпше
Атау -iš -īy -iya -iy -in -īn -uš -ūv -uva -uv -un -ūn
Атау (вокатив) -i -īy -iya -iy -in -īn -u -ūv -uva -uv -un -ūn
Табыс -im -īy -iš -iy -in -īn -um -ūv -ūn -uv -un -ūn
Көмектес -auš -ībiyā -ībiš -auš -ībiyā -ībiš -auv -ūbiyā -ūbiš -auv -ūbiyā -ūbiš
Барыс -aiš -ībiyā -ībiš -aiš -ībiyā -ībiš -auš -ūbiyā -ūbiš -auš -ūbiyā -ūbiš
Шығыс -auš -ībiyā -ībiš -auš -ībiyā -ībiš -auv -ūbiyā -ūbiš -auv -ūbiyā -ūbiš
Ілік -aiš -īyā -īnām -aiš -īyā -īnām -auš -ūvā -ūnām -auš -ūvā -ūnām
Жатыс -auv -īyā -išuvā -auv -īyā -išuvā -āvā -ūvā -ušuvā -āvā -ūvā -ušuvā

Сын есім өңдеу

Сын есімнің Салыстырмалы шырай -tara-, -θara- , -iyah-,-īyah- жұрнақтары арқылы жасалады

  • Таңдаулы шырай

-tama-, -išta-

Салыстырмалы және таңдаулы шырайлар сын есімдердің жай шырайынан (кейде басқа түбірден) өзгеше болуы мүмкін: tunuva(n)t «күшті, мықты» салыстырмалы шырай tauvīyah; vazarka «ұлы» - таңдаулы шырай maθišta «аса зор»; dura «алыс» - таңдаулы шырай duvaišta «өте алыс».

Есімдік өңдеу

  • Жіктеу
Жақ Жек. Көпше
1. adam vayam
2. tuvam -
3. hauv -
    • Жіктеу есімдігінің септелуі
1-жақ
Септік Жек. Көпше
Атау adam vayam
Табыс mām -
Ілік manā amāxam
Барыс - amāxam
Шығыс -ma -
2-е лицо
Септік Жек. Көпше
Атау tuvam (tuva) -
Табыс θuvam -
Ілік -taiy -
Барыс -taiy -
Шығыс - -
  • Тәуелдеу
  • Сілтеу

Сол, анау, сонау

Жек.
Септік Аталық т. Аналық т. Орта т.
Атау hauv hauv ava
Табыс avam avām ava
Ілік avahayā - avahayā
Барыс avahayā - avahayā
Шығыс avanā - avanā
Көмектес avanā - avanā
Көпше
Септік Аталық т. Аналық т. Орта т.
Атау avaiy *avā avā
Табыс avaiy *avā avā
Ілік avaišam - -
Барыс avaišam - -

Осы, бұл, бұны

Жек.
Септік Аталық т. Аналық т. орта т.
Атау iyam iyam ima
Табыс imam imām ima
Ілік - ahayāyā -
Барыс - ahayāyāʰ -
Шығыс anā - -
Жатыс - ahayāyā -
Көпше
Септік Аталық т. Аналық т. Орта т.
Атау imaiy imā -
Табыс imaiy imā -
Ілік imaišam - -
Барыс imaišam - -
Шығыс - - imaibiš
Көмектес - - imaibiš
  • Сұрау
  • Белгісіздік
  • Болымсыз
  • Қатыстық

Қайсысы

Жек.
Септік Аталық т. Аналық т. Орта т.
Атау haya hayā taya
Табыс tayam tayām taya
Көмектес tayanā - -
Шығыс tayanā - -
Көпше
Септік Аталық т. Аналық т. Орта т.
Атау tayaiy tayā,tayaiy -
Табыс - tayā tayā
Ілік - tayaišam tayaišam
Барыс - tayaišam tayaišam

Сан есім өңдеу

  • Есептік

Логограммалармен белгіленген есептік сан есімнің тек біреуі ғана белгілі: aiva «бір».

  • Реттік

Мәтіндер duvitīya «екінші», θritīya «үшінші», navama «тоғызыншы» деп аталатын реттік сан есімінің үш мысалы ғана табылды.

Етістік өңдеу

 
Дарийдің жазуы. Иран.
 
Ксеркстің жазуы. Иран.
 
Ламассу (қанатты адамбұқа). Ксеркстің аккадша, эламша және көне парсыша сына жазуы. Персеполис.

Уақыт

  • Осы шақ
Осы шақ, сабақты етіс
Бейтақырыптық күйі Тақырыптық күйі
'болу' 'әкелу'
Жек. 1 жақ ahmiy barāmiy
3 жақ astiy baratiy
Көпше 1 жақ ahmahay barāmahay
3 жақ hatiy baratiy
  • Келер шақ
  • Имперфект
Аяқталмаған өткен шақ (имперфект), сабақты етіс
Бейтақырыптық күйі Тақырыптық күйі
'жасау' 'болу'
Жек. 1 жақ akunavam abavam
3 жақ akunauš abava
Көпше 1 жақ akumā abavāmā
3 жақ akunava abava

Көне парсы жазбаларындағы имперфекттің ең жиі қолданылатын формалары: аһа «ол болды, олар болды», abava «ол болды, олар болды (біреу)» adurujiya «ол өтірік айтқан, олар өтірік айтқан», aθaha «ол айтқан, олар айтқан», akunavam «мен жасадым», akunauš «ол жасады», frābara «ол берді, олар берді».

Имперфекті қолдану мысалдары:

adam Dārayavauš xšāyaθiya vazarka xšāyaθiya xšāyaθiyānām xšāyaθiya dahayūnām Vištāspahayā puça Haxāmanišiya haya imam tacaram akunauš — «Мен - Дарий, ұлы патша, патшалардың патшасы, аймақтың патшасы, Гистасптың ұлы, Ахеменид, осы сарайды салдырттым (тұрғыздым)».

iyam Gaumāta haya maguš adurujiya avaθā aθaha adam Bardiya amiy haya Kurauš puça adam xšāyaθiya amiy — «Бұл Гаумата, сиқыршы, өтірік айтты; осылай айтты: «Мен - Бардия, Кирдің ұлы, мен - патшамын».

yaθā Kabūjiya Mudrāyam ašiyava pasāva kāra arīka abava — «Камбиз Египетке барғанда, әскер бүлікші болды».

  • Перфект
  • Перифрастық перфект
  • Плюсквамперфект
  • Аорист

Етіс

  • Сабақты
  • Орта

(осы шақтың тақырыптық пішіні -aiy-, -ataiy-)

  • Ырықсыз

(-ya-). Көне парсыда 1 және 3 жақ етістік формалары куәландырылған. Екі жақты санның осы шаққа қалыптасқан түрі: ajīvatam «екеуіде өмір сүрді».

Рай

  • Ашық
  • Бұйрық

Сабақты етіс

Жек.

Жақ Бейтақырыпт. Тақырыпт.
2 -diy -a
3 -tuv -atuv

Көпше

Жақ Бейтақырыпт. Тақырыпт.
2 -ta -
3 -(n)tuv -

Орта етіс

Жек.

Жақ Бейтақырыпт. Тақырыпт.
2 -šuva -aʰuva
3 - -atām

Мысалы, jadiy «өлтір», paraidiy «кет», pādiy «сақта», dadātuv «ол берсін», kunautuv «ол істесін».

  • Шартты
  • Қалау
  • Әлеуетті
  • Инъюнктив

Инъюнктив ашық райдың аугментсіз имперфектіне ұқсас формасы. Кейде имперфекттің немесе осы шақтың ашық райына ұқсас мағынада қолданылады (әсіресе, егер етістіктен кейін үстеу болмаса). Көбіне инъюнктив ерікті түстермен келер шақтың мағынасына ие болған. Мысалдар: mā tarsam «қорықпаймын», mā avarada «кетудің қажеті жоқ», paraitā «олар кетсін», ja(n)tā «оларды өлтірсін», mā apagaudaya «саған болдырмаудың керегі жоқ».

Жіктелмейтін етістік түрі
осы шақ есімшесі
Сабақты етіс Орта етіс
-nt- -amna-
Ырықсыз етістегі өткен шақтың есімшесі
-ta-
Етістіктің болымсыз түрі
-tanaiy

Лексикасы өңдеу

Үндіиран тармағы Көне парсыша Орташа парсыша Қазі. парс. т. Мағынасы
*aśva as(p)a asp asb اسب ат
*kāma kāma kām kām کام тілек
*daiva daiva dēv div دیو дәу, жын
*j́raya draya drayā daryā دریا теңіз
*j́hasta dasta dast dast دست қол
*bhāgī bāji bāj bāj باج/باژ алым
*bhrātr- brātar brādar barādar برادر бауыр
*bhūmī būmi būm būm بوم аймақ, ел
*martya martiya mard mard مرد еркен
*māsa māha māh māh ماه ай
*vāsara vāhara vahār bahār بهار көктем
*sthūnā stūnā stūn sotūn ستون бағана
*cyāta šiyāta šād šād شاد бақытты
*arta arta ard ard اَرد ақиқат
*draugh- drauga drō dorōgh دروغ жалған

Әдебиет өңдеу

  • Brandenstein, Wilhelm (1964), Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden: O. Harrassowitz
  • Hinz, Walther (1966), Altpersischer Wortschatz, Nendeln, Liechtenstein: Kraus
  • Kent, Roland G. (1953), Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Haven: American Oriental Society
  • Sims-Williams, Nicholas (1996), "Iranian languages", Encyclopedia Iranica, vol. 7, Costa Mesa: Mazda: 238-245
  • Schmitt, Rüdiger (1989), "Altpersisch", in R. Schmitt, Compendium linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert: 56-85
  • Tolman, Herbert Cushing (1908), Ancient Persian Lexicon and the Texts of the Achaemenidan Inscriptions Transliterated and Translated with Special Reference to Their Recent Re-examination, New York/Cincinnati: American Book Company

Сілтеме өңдеу

«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Көне_парсы_тілі&oldid=3127830» бетінен алынған