Ислам архитектурасы

Ислам архитектурасы - Ислам сәулет өнері - әлемдік сәулет өнері қазынасына енетін, Ислам діннің ықпалымен салынып-қалыптаскан ерекше үлгідегі ғимарат кешендерінің жүйесі. Ислам діннің нығайып, қанат жаюымен бірге, мұсылмандықтың әсемдік хакындағы ұғымдары мен салт-дәстүрлеріне үйлесетін жаңа құрылыстар (мешіт, медресе, кесене, т.б.) жаппай салына бастады.

Ислам архитектурасының ең бір ғажайып туындысы Меккедегі үлкен мешіт (Мәсжидул харам). Ол - ашық алаң ортасына Қағба орналасқан, төрт жағынан бірнеше қабат ашық галереямен қоршалған, оған тарихи Сафа, Маруа төбелерін галереямен жалғастырып қосқан үлкен кешен.

Ерекшелігі

Әлемнің басқа жерлеріндегі сәулеттілік тәжірбиесінде кездеспейтінмұнаралы тұрғын үйлер тұрғызу. Олардың кейбіреулерінің биіктігі 11 қабатты үйдің биіктіғіне тең. Алғашында олар тастан қаланған іргетастарға отырғызылып, шикі кірпіштерден тұрғызылды.

Тарихы

Дамаск (Шам) Мұсылман халифатының орталығына айналып, билікке Омейя әулеті келген кезде Сирия мен оның төңірегіндегі елді мекендерде аса ірі қамалдар тұргызылып, көптеген мешіттер мен сарайлар салынды (мысалы, Каср әл-Хаир әл-Ғабри, Уалид Кусейр-Амра, т.б.).

Аббас әулеті билеген тұста Халиф Мансұр 762 ж. Бағдат қаласын салып, астананы сонда көшірді. Осыған байланысты Месопотамияда (Қосөзен аралығы) Ислам архитектурасы жедел өркендеді.

IX ғасыры Египет Бағдат халифатынан бөлініп шығып, билікке арғы тегі түркілерден тараптың Тулун әулеті келді. Осы кезде аса ірі ибн Тулун мешіті салынды (879). Мысырдағы билік Фатима әулетіне (969 - 1171) ауысқан тұста Ислам архитектурасы одан әрі өркендеп, ел астанасы Каир қаласына көшірілді. Кейін билеуші әулеттер - Аби әулеті (1171 - 1250) мен мәмлүктер (1250-1517) тұсында да Мысыр Ислам архетиктураның негізгі орталығына айналып, аса ірі мешіттер мен сарайлар тұрғызылды (Самарра, Фустат,Султан Хасан мешіттері).

Арабтар 711 ж.Пиреней түбегін жаулап алып, кейін Кордова халифат кұрылған кезде осы өлкеде де ғажайып Ислам архитектурасы ескерткіштері тұрғызылды. Атап айтқанда, Кордовадағы үлкен мешіт, Гранада әмірлерінің сарайы, т.б.

X - XIII ғасырлары Ислам діні қанатың кеңге жайып, Орталық Азияға, Үндістанға, Кавказға тарала бастады. Ислам дінімен катар, аталған елдерде Ислам архитектурасы да өркендеді. Мысалы, XIII ғасыры Делиде салынған әйгілі Кутб-Минар мұнарасының биіктігі 70 м-ге, табанының диаметрі 16 м-ге жетті. Бұл мұнараның өне бойы ою өрнекті 24 шығыңқы кернеумен безендірілген. Бұған қоса Делиде мешіт ауласында тұрғызылған Темір мұнарасы бар.

Ахмадабақтағы 1427 жылы салынған Джамми-Мадджид мешіті 70х30 м-ге алаңды алып,онда 260 бағана 15 күмбезді ұстап тұр. Ұлы моғолдар билігі тұсында Үндістанда атақты Тәж-Маһал (1630 - 1652) салынады. Оның сырты әлемде теңдесі жоқ ою-өрнектермен, алтын-күміс мозаикалармен көмкерілген, жақтаулары Құран мәтіндері- мен нақышталған.

X - XII ғасырлар Иран, Ауғанстан. Орта Азия мен Қазақстанда көптеген Ислам архитектурасы ескерткіштері салынды.

Ескерткіштері

• Тараздағы Айша бибі
• Үргеніштегі Фахриддин Рази
• Мервтегі Сұлтан Санжар
• Нахичваньдағы Момине хатун
• Исфаһандағы жұма мешіті, т.б. кесенелер.

Бұл өлкелерде XIV - XV ғасырларда Ислам архетиктурасы одан әріөркендеп

• Самарқанда Гөр Әмір, Шахизинда
• Түркістанда Қожа Ахмет Ясауи кесенесі
• Бакуде Ширваншахтар сарайы, т.б. салынды.

XVI - XVIII ғасырлары салынған

• Бұхарадағы Мір-Араб, Қос медресе, Ляби-хауз,
• Самарқандағы Регистан, Аградағы Тәж-Маһал (Үндістан) кешендері, Стамбұлдағы

Сулеймание және Андрианопольдегі Селиме (Түркия) мешіттері

• Турфандағы Сулейман мұнарасы (Қытай), Нұхтағы Шекті

хандарының сарайы;

XIX - XX ғ. ескерткіштер -

• Бұхара маңындағы Ситораи Мохи Хоса, Хиуадағы Шырғызы хан, Аллаһқұли хан, Мұхаммед Амин хан медреселері
• Батыс Қазақстанда Бекет ата, Шақпақ ата жер асты медреселері, Айтман, Ерғали, Тәжике және Омар-Түр кесенелері

Ислам архитектураның озық үлгілеріне жатады.