Итаю

Итаю (лат. Mellivora capensis) – сусарлар тұқымдасына жататын жыртқыш сүтқоректі аң.

Итаю
Амандық күйі
Least Concern (IUCN3.1)
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі: Жануарлар Жамағаты: Хордалылар Табы: Сүтқоректілер Сабы: Жыртқыштар Тұқымдасы: Сусарлар тұқымдасы Кіші тұқымдасы: Mellivorinae Тегі: Mellivora (Storr, 1780) Түрі: M. capensis
Екі-есімді атауы
Mellivora capensis (Иоганн Христиан фон Шребер, 1776)
Ареал

Негізінен Африкада, Азияда, Түрікменстанда мекендейді, ал Қазақстанда Батыс Үстірт құмдары мен Қарынжарық ойысында кездеседі. Дене тұрқы 68 – 75 см, құйрығының ұызндығы 17 – 20 см. Аяқтары қысқа, табаны жалпақ, жер қазуға бейімделген ұзын, өткір тырнақтары бар. Терісін сирек, қатты түктер жапқан. Бауыры қара-қоңыр, арқасы ашық түсті келеді. Итаюдың тіршілігі аз зерттелген. Негізінен кешке қарай не түнде белсенді тіршілік етеді. Қыс қатты суық болғанда ұзақ мерзімге қысқы ұйқыға кетеді. Жылына 1 рет көбейеді. Қыркүйек – қазан айларында ұйығып, 7 айдан кейін аналығы 1 – 2 бала табады. Итаю – қорек талғамайтын жануар. Олар омыртқасыздармен және омыртқалылармен (кесіртке, ұсақ құстар, қоян, құмтышқан, т.б.), өсімдік тамырымен, жемісімен қоректенеді. Әсіресе, Итаю – тасбақалардың жауы, оларды інінен қазып алып жейді. Қазақстанда 1983 жылдан бері 10 – 15 дарабасы ғана тіркелген. Өте сирек кездесетін аң болғандықтан қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген (1996).

Статусы

I-шы санат. Өте сирек түр Шектеулі территорияда бірен-сарандары кездеседі.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Туыстың Әлемдік фаунадағы бірден-бір өкілі Қазақстанда оның таралу аймағының солтүстік шекарасы өтеді.

Таралуы

Оңтүстік, Оңтүстік-батыс Үстірт, Маңғыстау облысындағы Қарындарықайпаты.

Мекендейтін жерлері

Оңтүстік Үстіртте – шыңдардың тілімделген терең шатқаулары, жотадағы жазықтардың шыңдары мен сайлары. Оңтүстік-батыс Үстіртте – сексеуілдері және алуан түрлі шөптес өсімдіктері бар, шұңқыры, сайы, қуысы жеткілікті ойлы-қырлы жазықтар. Қарынжарықта –Кендірлі соры мен Қаясанирек жарларымен тектесетін, ұзын суайрықтары, сайлар кесіп өтетін, баялыш, қараған, сексеуіл, курчавка өскен жазық учаскелер.

Саны

Бірен-сарандары кездеседі. 1983 жылдан бастап, бірінші табылуы, 10-15 аң есепке алынған. Қазақстандағы саны бірнеше ондықтан аспауы мүмкін.

Негізгі шектеуші факторлар

Кездейсоқ кездескенде адамдардың өлтіруі, ірі жыртқыштарға салынған қақпанға түсу.

Биологиялық ерекшеліктері

Итаю

Өте нашар зерттелген. Ымыртта-түнде, ал салқын кездерде күндіз де белсенді. Қыста суық кенеттен түскен жағдайда, қысқа мерзімді ұйқыға кетеді. Өзі қазған жай індерде, немесе несіз құмтышқандары мен басқа аңдардың індерін кеңейтіп, сонда тұрады. Жылына бір рет көбейеді, қыркүйек-қазанда ұйығады. Буаздылық – 7 айдай, күшіктері наурыз-сәуірде пайда болады. 1-2 күшік туады. Қорегінің құрамында омыртқасы мен майда омыртқалы жануарлар (кесірткелер, майда құстар, құмтышқандары, кіртілер, құм қояндары, тасбақалар) кездеседі. Өсімдіктің тамыры мен жемісін жейді. Жаулары – қасқырлар, қойшылардың иттері. Бәсекелестері – түлкі, шұбар мысық, басқа жыртқыштар.

Қолда өсіру

Ашхабад хайуанаттар паркінде ұсталады.

Қабылданған қорғау шаралары

Үстірт қорығында, Кендерлі-Қаясан мемлекеттік қорық аймағында қорғалады.

Қорғауды керек ететін шаралар

Итаюдың кездесетін көп жері Үстірт қорығына жақын орналасқан. Бұл учаскелерді осы қорықтың құрамына қосу керек, өйткені бұл жерлерде төрт жолақты абжылан, жорға дуадақ, қарақал, қарақұйрық мекендейді.

Зерттеу үшін ұсыныстар

Жүйелі түрде түрдің экологиясын, таралуын және санын зерттеу.

Дереккөздер

«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том