Кембрийге дейінгі қатпарлар

Кембрийге дейінгі қатпарлықтар– Жер қыртысы даму тарихының кембрийге дейінгі кезеңдерінде (прекембрийде) қалыптасқан тектоникалық құрылымдар. Кембрийге дейінгі қатпарлықтар осыдан 570 млн-нан 3,7 млрд. жылға дейінгі аралықта түзілген. Бұл қатпарлықтардың абс. жасы оларды бір-бірімен салыстыру, радиологиялық әдістер, тау жыныстарының метаморфизмге шалыну мерзімі негізінде аннықталады. Кембрийге дейінгі қатпарлықтар негізгі бес қатпарлыққа бөлінеді: архей, карель, гот, гренвиль және Байкал қатпарлықтары. Бұлардың алғашқысы ұзақтығы 1,2 млрд. жылға созылған (б.з.б. 3,7 – 2,5 млрд. жылдар) архей эонында, қалған төртеуі жалпы ұзақтығы шамамен 2 млрд. жыл (б.з.б. 2,5 – 0,54 млрд. жылдар аралығы) протерозой эонында қалыптасқан. Архей қатпарлығы Жер тарихындағы алғашқы қатпарлық болғандықтан, ол бүкіл құрлық қыртысының негізін қалаған, сондықтан бұл қатпарлық нәтижелері көптеген көне платформалардың қалқандары өңірінде көрініс берген: Шығ. Еуропа платформасының Балтық қалқаны, Сібір платформасының Алдан қалқаны, Канада қалқаны, Оңт. Американың, Африканың, Үндістанның және Австралия құрлығының ірілі-ұсақты аймақтары архей қатпарлығына ұшыраған түзілімдерден құралған. Архей қатпарлығы бірнеше фазаларға жіктеледі. Бұл фазалардың атаулары, әдетте, сол фаза көрініс берген аймақтың атауымен аталады (саам, кенорен, загорск, беломор, кола, белоозер, родезия қатпарлықтары, т.б.). Карель қатпарлығы шамамен 1850 – 1600 млн. жыл бұрын түзілген. Бұл қатпарлану кезінде көне платформалардың табанында геосинклинальдік режим аяқталып, олар платформалық сатыға көшті. Келесі үлкен қатпарлану гот қатпарлығы (1200 млн. жыл бұрын). Бұл қатпарлану Шығ. Еуропа (Орыс) платформасының солт. батыс өңірінде (Швецияның оңт. және оңт.-батыс бөлігі) таралған. Гренвиль қатпарлығы шамамен 880 – 800 млн. жыл бұрын қалыптасқан. Ол Канада қалқанының оңт.-шығыс бөлігі мен Аппалач тауларының палеозойлық құрылымдарын жанамалай орналасқан. Байкал қатпарлығы (1100 – 900 млн. жыл бұрын) Шығ. Еуропа платформасының солт. жиегін, Сібір платформасының батыс өңірін (Турухан белдемі, Енисей Бұйраты, Шығ. Саян, Байкал қатпарлы алқабы) қамтиды. Байкалидтердің тектестері Үндістанда, Араб түбегінде, Таяу Шығыстың кристалдық іргетас көтерілімдерінде ұшырасады.