Кент қонысы

Кент қонысы – Қарағанды облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археология ескерткіші.

Кент қонысы (б.з.д. XII–IX ғасырлар). Солтүстік-батыс жағы.

Орналасқан жері

Қарқаралы ауданы, Кент ауылынан шығысқа қарай 8 км, Қызылкеніш өзенінің оң жақ жағасында орналасқан.

Зерттелуі

Кент қонысын 1984 жылы құрамында В.В. Евдокимов пен И.В. Рудаковский болған Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің археологиялық барлау тобы ашқан болатын. 1985 жылы Кент қонысында археологиялық қазба жұмысын В.В. Варфоломеев басқарып, Ә.Х. Марғұлан негізін салған отандық археологияның Беғазы-Дәндібай мәдениетін зерттеу дәстүрін әрі қарай жалғастырды.

Қоныс кезеңі, тұрмыс-тіршілігінің сипаты

Кент қаласы қола дәуірінің соңына қарай б. з. д. XII–ІX ғғ. бүгінгі Қарағандыдан 220 км жердегі Кент таулы-орман сілемінің Қызылкент шатқалында тіршілік еткен. Оның негізін Беғазы-Дәндібай мәдениетінің тұрғындары қалаған.

Құрылысы

Қола дәуірі малшыларының қонысы екі гектардай болды. Ал Кент қалдықтары 30 гектарды құрайды. Қызылкеніш өзенін бойлай салынған бұл құрылыстардың жалпы саны – 130. Мұнда бір жарым мыңдай адам тұрған. Әрбір үй 12-14 адамнан тұратын бір отбасына тиесілі болды, бұл XIX ғасырда Сарыарқада тұратын қазақ үйелмендерінің дәстүрлі санына сәйкес келетін. Кенттің төңірегіндегі шағын қоныстар ауыл шаруашылығымен және мал шаруашылығымен шұғылданды. Кентте болған ғибадатханалық сәулет құрылыстары еш жерде болған емес. Мұнда "Үлкен қоршаулар" деп аталатын үш қоршау болды. Қоныстың сырт аймағында тұрған олар көлемі, пішіні мен құрылымы жағынан әдеттегі тұрғын үй мен шаруашылық құрылыстарынан өзгеше болды. Қоршаулардың бірінде, тастан қаланған шеңберде ағаш бағананың түбірі сақталды. Және қасынан, күлді қабаттан сүйек пен мүйізден бұйымдар, саздан жасалған моншақтар, қола оқсауыттар, қаңылтыр белгілер табылды. Оған жақын жерден пышақ, біз, жебенің ұштығы, шот балта, дәнүккіштің сынықтары табылды. Бұл заттардың бәрі де құрбандық дүниелері екеніне дау жоқ. Қоршауда діни рәсім өткізген болуы мүмкін. Оның ортасы көне заманғы дүниеге көзқарастың басты архетипінің бірі болған "Әлемдік бағананың" нышаны – ағаш бағана секілді.
"Үлкен қоршаудың" өзіндік киелі мәні ғибадатханаға ұқсады, онда абыздар құлшылық еткен, оның жұмбақ мәні тек беғазылықтардың өздеріне ғана түсінікті болса керек.

Шаруашылығы

Кент қонысының мәдени қабатынан табылған остеологиялық (сүйек) материалдар оның тұрғындары сиыр, жылқы, ұсақ мал өсіріп, ит асырағанын көрсетеді. Жабайы аңдардан киік, қабан, құлан, марал, бұлан, қасқыр, қарсақ аулады; үй жануарларының ішінде жылқы мен қойды көбірек өсірді, сонымен қатар көшпелі малшылыққа тән болмасада, сиыр көп болды. Тұтастай алғанда шаруашылық жартылай көшпелі сипатқа ие болып, көшпелі өмір тәжірибесі жинақталды.
Кейінгі қола дәуірінде малды жайылымда баға бастады. Кенттік беғазылықтар жайылымды қыстық және жаздық деп екі бөліп пайдаланды. Қыс кезінде мал шатқал ішіне бағылса, жазда ұзатып жаю үшін далалық жайылымдар пайдаланылды. Қазақ дәстүріндегі қыстау, жайлау дегендер осыдан шыққан. Мал шаруашылығы ет, сүт, май өндіруге мүмкіндік берді. Жүн мен терілерді киім мен тұрмысқа қажетті бұйымдар әзірлеу үшін өңдеді. Үй жануарлары мен жабайы аңдардың мүйізі, сүйегі әртүрлі бұйымдардың басты шикізаты болды. Мал шаруашылығы негізгі бағыт болғанымен олар жер өңдеумен де шұғылданды. Бірақ оның экономикадағы үлес салмағы аз еді. Осыған қарамастан қола орақ, кетпен, тас дәнүккіштер Кент тұрғындарының астық өнімдерін жинағанын дәлелдейді.

Қолөнері

Кентте қолөнершілер орамы болды. Сол жағадағы алаңқайдан металл өндірісінің іздері байқалады. Көптеген темір қождары олардың темірді де пайдалануға бет алғанын танытады. Үш пештің қалдықтарын тазалағанда, оның әрқайсысында тас пен тақтадан жасалған көлденең түтін жүретін мұржа қуысы бары көрінеді. Кенттің оң жағасынан жүзден астам қола бұйымдар табылды.
Дағдылы қолөнер саласының бірі сүйек жону кәсібі болды. Мүйізден, түтік сүйектен әзірленген шикізат түрлері Кенттің мәдени қабатынан жиі табылды. Олардан тұрмыстық заттар, қарулар, жебе ұштығы, жүген бөлшектері жасалды. Олармен бірге шеберлерден шынайы шеберлікті талап ететін жоғары көркемдікпен бетіне өрнек салынған аса әдемі түпнұсқа бұйымдар да болды. Формасы жағынан скифтік және сарматтық айналарды еске түсіретін сүйек "айналар" жасалды. Бұл бұйымдар диаметрі тоғыз сантиметрлік бұғы, бұлан мүйіздерінен жұмырланды. Олардың бетіне өрнек ойылып, қара пастамен әсемделгені тіпті ғажап. Бұл дөңгелектерді "күн" деп атауға болады.
"Үлкен қоршауда" жасалған сүйектен, темірден өрнектеп істелген бұйымдар олардың салт-дәстүрлерінде пайдаланылғандығына ешкүмән жоқ және бұл бұйымдардың кейбір қалдықтары да табылды. Сондай-ақ мұндай заттар өзгелерден ерекше тұру үшін көсемдердің тапсырысымен жасалған бұйымдар екендігінде сөз жоқ. Мұндай сәндік заттар – Беғазы-Дәндібай дәуіріндегі дала "салтанаты" болып есептеледі.

Ыдыс қалдықтары

Табиғаты өте көрікті Қызылкент шатқалынан керуен жолдарын, керуен сарайларын және шулы базарлардың іздерін таба қою қиын. Импорттық қыш ыдыстардың қалдықтарынан байқалғанындай мұнда өзіндік сауда айырбасы болған. Кенттегі барлық қыш коллекцияның бес пайызы импорттық бұйымдар. Олардың ішінде арнаулы көзешілер жасаған ыдыс қалдықтары кездесті. Мұндай қыштар Оңтүстік Өзбекстан мен Түрікменстан аумағында жасалған. Ирандық нұсқа болып есептелетін жекелеген үлгілер де жоқ емес. Тағы бір қыш түрі Шығыс Арал маңынан шыққан. Енді бірі өзара байланыс бағытын көрсететін Батыс Сібір ыдыстары.
Импорттық ыдыстар Кент тұрғындарының кең ауқымды жағырапиялық байланысын көрсетеді, соның ішінде металл айырбасы да болғанға ұқсайды. Орта Азиямен Батыс Сібірдің көптеген өңірлерінде мыс кені тек айырбастаудың нәтижесінде келді. Орталық Қазақстанның мыс кенін меңгерген беғазы-дәндібай мәдениетінің кеншілері мен металлургтері мұндай айырбаста тиімді серіктестер болған көрінеді.
Кент қонысы және соған ұқсас Орталық Қазақстан өңірі бір мезетте көсемдер ордасы және сауда орталықтары болды. Оларда металл, айтулы заттар, импорттық ыдыс сынықтары өте мол. Беғазы-дәндібай қоғамының қарапайым тұрғындары тұрған шағын қоныстарда – малшылар мен егіншілер мекендеген жерлерде мұндай олжалар кездеспейді және металл бұйымдар да мүлде аз. Мұндай айырмашылық жерлеу құрылыстарынан да байқалады: билеушінің зираты – кесене болса, қарапайым тас қоршаулар қоғамның қатардағы мүшелеріне тиесілі.
Қола дәуірінің соңындағы Беғазы-Дәндібай мәдениетінің ірі қалаларының бірі – Кент біздің алдымызда осылайша көрініс береді.

Қазба бұйымдары

• 
  Кент қонысы (б.з.д. XII–IX ғасырлар). Солтүстік-батыс жағы.
• 
  «Хрусталь жұмыртқа». Жұмыртқа тәрізді бұйым.
• 
  Жұмыртқа тәрізді бұйымдар (нақты анықтамасы белгісіз).
• 
  Бұйымдар. Мүйізді сүйек.
• 
  Мүйізді сүйектен жасалған заттар.
• 
  Мүйізді сүйек. Бұйым дайындау үшін.
• 
  Циркуль және дөңгелек бұйым. Ағаш, қола, сүйек.
• 
  «Айна» (жапсырма). Мүйізді сүйек.
• 
  Жұмырша қыш сынықтары.jpg