Комедиограф Менандр

Комедиограф Менандр (гр. Μένανδρος; шамамен б.з.б. 343-292 жылдар шамасында өмір сүрген) — ежелгі грек комедографы, жаңа аттикалық комедияның негізін қалаушылардыі бірі.

Менандр

Эллиндік дәуірде грек әдебиетінің поэтикалық жанрларының көптеген түрі өзгеріске ұшырағанына қарамастан, драма жанры көрермендердің сүйікті қызығушылықтарының бірі болып қала берді. Б.з.б. ІX ғасырдың соңында әдебиет сахнасына «көне» аттикалық комедияны ығыстырып, оның орнына «жаңа» аттикалық комедия келді. Жаңа аттикалық комедияның шарықтаған кезеңі б.з.б. ІX-ІІІ ғасырлардың аралығына сәйкес келді. Оның негізін қалаған грек комедиографы Менандр болды. Эллиндік қоғамның келуіне байланысты, ірі құлиеленушілер ұсақ өндірушілерді ығыстырып, қоғамда үстемдік етуді өз қолына алды. Осыған байланысты өткір саяси сипатқа ие аристофандық комедия өз тіршілігін эллиндік қоғамда жалғастыра алмады. Яғни, оның орнына жаңа тұрмыстық комедия келуі заңды еді. Ежелгі грек комедиясы көне аттикалық, орта аттикалық және жаңа аттикалық деп үш кезеңге бөлінетін болса, жаңа аттикалық комедияларда көне және орта аттикалық комедиялардың дәстүрлері сақталып отырды. Жаңа аттикалық комедияның негізгі тақырыбы – махаббат сезімі, отбасылық өмір болғанымен, кейіпкерлерін орта аттикалық комедиядан алып отырды. Негізгі кейіпкерлері: қариялар, дәулетті әйелдер, құлдар мен күңдер, ғашық болған бозбалалар, аспазшылар т.б. болды. Оқиға, сюжеттері бір-біріне ұқсас келіп отырды. Өз бастауын мифтер мен ертегілерден алса да, афиндық өмірді сипаттап, көрсетуге бағытталды. Жоғалған баланың туған ата-анасын табуы, зорлықшылдар қолына түскен қызды құтқару – эллиндік кезең комедияларында жиі кездесетін сюжеттер болды. Жаңа комедия жанрында жазған драматургтер саны көп болды. Деректерге сүйенсек, жалпы саны 160-тан асады. Көпшілігі әрі дарынды, әрі атақты драматургтар болды. Бірақ ішіндегі ең танымалы – Менандр болды. Ал екінші қатарға зерттеушілер Менандрдың басты қарсыласы Филемонды қояды. Менандр әдебиетте «жаңа комедия жұлдызы» деген атпен де белгілі. Бұл атауды драматургке византиялық мектеп берген. Жеке өміріне тоқталатын болсақ, Менандрдың ата-анасы жайлы деректер аз. Анасының аты – Гегесистрата, әкесінің аты – Диопиф. Ол бай афиндықтардың санатынан. Ал жалпы Менандрдың бойында ақындық өнерге деген ынтаның пайда болуына оның жиен ағасы, орта аттикалық комедияның өкілі Алексид әсер еткен. Менандрдың сүйікті жары – Гликера әрдайым оған сүйген жар да, өмірінің қиын кезеңдерінде демеуші, ал әдеби шығармашылығында көмекші әрі ақылшы да бола білді. Гликераның Менандрды қалтқысыз сүйгендігі соншалық өзінің бір хатында: «Менандрсыз Афины не болмақ, Гликерасыз Менандр кім болмақ?!» деп жазады. Гликера сымбатының сұлулығын, әсем бейнесін, оның ерекше нәзіктігін гректің эпистолограф жазушысы Алкифрон да суреттеген. Ол сұлу Гликераның Менандрдың нағыз досы болғанын, әрбір қойылымда Менандрмен бірге қобалжып, қойылым соңында халықтың ду қол шапалақтауын тағатсыздана күтетіндігін жазады. Менандрдың сырт келбеті жайлы мағлұматтар да аз емес. Көзінің сәл кемістігі болмаса, ұзын бойлы, өте сымбатты жігіт болған. Ол Афиныда туып, бүкіл ғұмырын Афины жанында орналасқан шағын қалашықта өткізген. Кей деректерде Пирей шығанағында делінеді. Қалай болғанда да оның теңіз жағасында өмір сүргені анық. Ол б.з.б. 291 жылы теңізде шомылып жүрген жерінде суға кетіп, қайтыс болады. Менандр өте жақсы философиялық және риторикалық білім алды. Аристотельдің шәкірті Феофрастпен, философ-материалист Эпикурмен, оратор Деметрий Фалерскиймен жақсы қарым-қатынаста болды. Ғылыми ізденісі жағынан ұстазы Феофрастқа, ал ойлау бағыты жағынан Эпикурдың философиялық оқуларына жақын болды. Мұның өзі Менандрдың өз дәуірінің керемет ойшылдарымен иықтас болғанын көрсетеді. Жасөспірім кезінде Менандр Эпикурмен бірге әскери қызмет атқарған. Оның жастық шағы әскери даңқ пен тоқтаусыз жеңістерден атағы Афиныға дейін жеткен Александр Македонскийдің әмірлік еткен кезеңіне тура келген. Менандр шығармашылығының өркендеу шағында Птоломей Сотер бірнеше рет оған Александрия қаласына көшіп келуге ұсыныс жасағанымен, Менандр өзі қатты жақсы көретін Афины қаласымен мәңгілікке қоштаса алмайтындығын айтып, бармай қалады. Шындығында комедиограф өзінің бостандығы мен еркіндігін сыйлы әрі пайдалы ақын деген атаққа ауыстырғысы келмеген болатын. Ол Мысырға көшпей, өмірінің соңына дейін туған жерінде тұрды.

Менандр шығармашылығы

Менандрдың грек әдебиетіне жасаған ықпалы Еврипидтен кем түскен жоқ. Оның шығармаларын антикалық заманда ғана емес, Византия жұртшылығы да қызыға оқыды. Яғни, Менандр шығармалары үлкен сұранысқа ие болған. Дегенмен, оның шығармаларының ешқайсысы біздің заманымызға дейін толық күйінде жеткен жоқ. Ортағасырларда Менандр шығармаларының із-түссіз жоғалып кету себебі де әлі күнге анықталмай отыр. Кейбір пікірлерге сенетін болсақ, комедиограф шығармаларының жойылуына византиялық грамматиктердің де үлесі аз болмаған. Олар Менандр шығармаларының тілі дөрекі, өте тұрпайы, таза емес деп танығандықтан, византиялық мектептерде оқытуға тыйым салған. Демек, византиялық шіркеудің Менандр шығармаларына теріс қабақ танытуы оның шығармаларының кең қанат жаюына кесірін тигізген. Византиялық ғалым Димитрий Халкондилдың айтуынша, Константинополь жерін түріктер басып алғаннан кейін олар махаббат тақырыбына жазылған көптеген шығармаларды өртеп жіберген. Солардың ішінде Менандр, Филемон, Мимнерма, Алкей сынды жазушылардың еңбектері қоса өртеніп кеткен. Менандр комедияларының сюжеттерін еуропалық филологтар тек римдік ақындардың Менандрға еліктеп жазған шығармалары арқылы ғана болжап білген. Римдік комедиографтар Менандр пьесаларының сюжеттерін кеңінен қолданып отырған, оның жазу шеберлігіне еліктеп, оны үлгі тұтқан. Әсіресе, Плавт пен Теренций шығармаларынан бұл анық байқалады. Теренций Менандрдың «Әтек», «Өзін-өзі азаптаушы», «Ағайындылар», «Андрияндық әйел» комедияларын өзгертіп, рим сахнасына шығарды. Тіпті, Юлий Цезарьдың өзі Теренцийді «жартылай Менандр» деп атаған. Жалпы, Менандр шығармашылығы батысеуропалық комедияның дамуына үлкен ықпал етті. Жаңа аттикалық комедиялардың тарихы мен ерекшелігін танып-білу немесе Менандр шығармашылығын тану кейінгі дәуірлерде жандана бастады. Синайлық ғибадатханалардың бірінен табылған кітаптардың арасынан Менандрдың пергаменді қолжазбасының үзіндісі табылып, ол Ресейге әкелінген. Бұл бүгінде Санкт-Петербург қаласындағы көпшілік кітапханада сақтаулы тұр. 1905 жылы Мысыр жеріндегі ежелгі қала Афродитополь қаласына қазба жұмыстарын жүргізу кезінде Ком-Ишкау деген жерден рим дәуіріндегі грек үйінің қалдығы табылды. Осы үйдің бір бөлмесінен француз ғалымы Гюстав Лефевр грек тілінде жазылған папирустарды тапты. Бұл Менандрдың 4 комедиясы жазылған кең көлемді дүние болып шықты. Папирустың көптеген жылдар бойы жер астында жатып, ескіруіне байланысты Лефевр ұзақ жылдарын оларды қалпына келтіруге арнады. Бұл олжа Менандр драматургиясымен кеңірек танысуға мүмкіндік берді және Каир қазба жұмыстарының игі бастамасы болды. Анықталған комедиялар: «Аралық сот» (шамамен 2/3 бөлігі сақталған), «Кесілген шаш» (шамамен 1/2 бөлігі), «Самияндық қыз» және «Батыр» туындылары. 1960 жылдардың басында мысырлық мумиялар оралған картонаждарды зерттеу барысында француз зерттеушілері «Сикион» комедиясының үлкен бөлігін тапты. Бұл ізденістермен Менандр еңбектерінің барлығы табылып болды деуге болмайды, драматург туындыларының саны алдағы папирус зерттеулері барысында тағы да арта бермек. XX ғасырдың ІІ жартысында Менандр шығармалары көптеп табыла бастады. Бірақ толығымен сақталған жалғыз шығармасы «Қабағы ашылмайтын адам» болып қала береді. Бұл комедия б.з.б. 316 жылы афиндық театр сахнасында қойылды. Менандр шығармаларының баспа бетін көруі 1709 жылдан басталды деуге болады. Осы жылы Жан Ле Клерк Амстердам қаласында алғаш рет Менандрдың үзінділер жинағын жарыққа шығарды. Ал 1823 жылы Берлинде Август Мейнеке басып шығарған толығырақ жинақ жарық көреді, оның ішіне драматург шығармаларының 500-ге тарта үзіндісі енеді. ХІХ ғасырдың соңына қарай Менандрдың 1750 өлеңі белгілі болды. Менандр 100 реттен аса көрермендердің алдына шыққанымен, тек 8 рет қана жүлделі бірінші орынға ие болады. Менандр – көзі тірісінде өзіне лайықты бағасын ала алмаған драматург. Осы тұрғыдан оның тағдыры аттикалық драматург Еврипид тағдырын еске түсіреді. Менандр шығармаларын халық қызыға оқығанымен, құрметті драматург ретінде атақ-даңқтан құр қалып отырады. Барлық айтылған пікірлерді қорытатын болсақ, Менандр комедияларының ерекшелігі – оның мазмұнының шындығы мен дәлдігінде, қысқалығы мен мәнерлілігінде. Жазушының артында 760-қа жуық бір тармақты нақыл сөздері, 130-дай комедияларынан үзінділер, 73 комедиясының аты сақталып қалған.