Краниология

Краниология – антропология ғылымының бас сүйек құрылысын зерттейтін саласы. Ертедегі және қазіргі халықтардың антропологиялық құрамын анықтауда Краниологияның маңызы өте зор. Ғылымда жалпы адам бас сүйегін – cranіum, бас сүйектің төменгі жақсүйексіз түрін – calvarіum, ми сауытының бет сүйексіз түрін – calvarіa деп атайды. Этнологиялық антропологияда Краниологиялық зерттеу жұмысы жиі қолданылады. Нақтылы Краниологиялық зерттеу әдістемелері 19 ғ-да қалыптасты. Оған Дания, Швеция, Франция, Германия, Англия, Ресей ғалымдары бас сүйекті жан-жақты зерттеу арқылы бір морфологиялық жүйеге келтіріп, оны Франкфурт (1882) пен Монако (1906) қ-ларында өткізілген мамандардың халықар. келісімшарты арқылы бекітті. Краниология бойынша арнайы өлшеу мен сипаттамалары жүйеленіп, әлем деңгейінде ортақ зерттеу бағдарламасы ретінде Краниологиялық бланкасы қабылданды. Бас сүйектің ұзындығы, көлденеңін, биіктігін, ми сауытының көлемін, сыртқы морфологиялық құрылымдарын анықтайтын арнайы құрал-саймандар жасалып шығарылды. Сөйтіп, әлем бойынша нақтылы Краниологиялық зерттеу жұмыстары антропология саласында тиісті орын алды. Краниология әдістемелері адам бас сүйегі пішіні бойынша топтарға бөлінеді. Оны анықтау үшін бастың көлденең өлшемін жүзге көбейтіп, одан алынған санды бастың ұзындығына бөледі. Бас сүйек көрсеткішінің осы сандарына қарап бас пішінін үш топқа жүйелейді. Жалпы бас сүйек көрсеткіші 74,9 аспайтынды сопақ бас, яғни долихокрания, 75,0; 79,9 аралығындағы орта жалпақ бас, яғни мезокрания, ал саны 80,0 жоғарғыларды жалпақ бас, яғни брахикрания қатарына жатқызады. Ал қазақтардың бас сүйек көрсеткіштері (екі жыныс бойынша) жалпы 85,0 шамасында, олар жалпақ бастылар болып саналады. Бас сүйек пішінінің эволюциясына қарағанда көне заман адамдарының бас сүйек түрі, көбінесе сопақ немесе орта сопақ бастылар болған. Ал орта ғасырлардан бастап әлем тұрғындарының бас сүйек пішіні, көбінесе жұмырлау (жалпақ басты) болып келеді. Краниология саласында бет, мұрын, көз, маңдай құрылымдары да осы сияқты жүйелерге бөлініп сипатталады.