Ксантиппа

Ксантиппа (грек. Ξανθίππη) — грек пәлсапашысы Сократтың әйелі. Ол өзінің нашар мінезімен әйгілі. Оның есімі ұрысқақ әйелдердің жалпы есімі ретінде қолданылады.

Ксантиппа
грек. Ξανθίππη
"Promptuarii Iconum Insigniorum" атты өмірбаяндар жинағынан алынған бетсурет, 1553 жыл
Туған күні	б.з.б. V ғасыр
Қайтыс болған күні	б.з.б. IV ғасыр
Азаматтығы	Ежелгі Афина
Ұлты	Грек
Әкесі	Дор
Жұбайы	Сократ
Балалары	Лампрокл Софрониск Менексен

Некесі

Сократ, басқа гректер секілді, ұрпақтар арқылы мәңгі есте қалу үшін үйленді. Оның бұл азаматтық міндетті қашан орындағаны белгісіз. Бәлкім, ол үйленуге онша асықпады және бұл оқиға данышпанға 40 жас толғанда, яғни 20-шы жылдары, «Архидам соғысы» атты Пелепоннес соғысының бірінші кезеңі аяқталған кезінде болды. Оның әйелі Ксантиппа есімді қыз. Ол данышпаннан үш бала сүйді: Лампрокл, Софрониск және Менексен.

Сол кездегі Грекияда тұңғыш перзенттің атын әйгілі атасының атымен атау салты болды. Бәлкім, афиндық қоғамда Ксантиппаның отбасысы Сократтің отбасысына қарағанда ықпалдырақ болғандықтан, тұңғыш перзент Ксантиппа әкесінің атымен Лампрокл деп аталды. Ксантиппаның ықпалды шығу тегін оның есімі де дәлелдейді: ξανθός «ксанфос» (жирен, күрең) және ἵππος «иппос» (жылқы). Ἳππος «иппос» түбірі грек ақсүйектерінің есімдерінде көп кездеседі. Ксантиппа мен Сократ арасында үлкен жас айырмашылығы болу керек (шамамен 40 жыл). Платонның айтуынша, Сократ өлім жазасына кесілген кезде оның үлкен баласы Лампрокл әлі жасөспірім, ал қалған екі баласы әлі кішкентай еді. Сократтың өзі 70 жаста болатын.

Сократтың қанша рет үйленгені жайлы әртүрлі пікірлер айтылды. Платон мен Ксенофонт тек Ксантиппаны ғана атайды. Платонға сәйкес, Ксантиппа қолдағы сәбимен түрмедегі күйеуіне келген, кейін оның өлімін жоқтаған да сол болатын. Мирто есімді әйелдің Сократтың зайыбы болғаны беймәлім. Сократтың әйелі ретінде оны тек Лаэрттік Диоген мен Плутарх атап өтті (Диогенге сәйкес, Мирто — бәйбіше, ал Ксантиппа — тоқал). Сол кездегі қосәйелділіктің заңды екенінің дәлелі осы: Пелепоннес соғысы және үрейлі оба ауруы Афинаны ойран етті, сондықтан афиндықтар қала халқының санын қайта толықтырып, ойранды жеңу үшін қала азаматтарына екі әйел алуға рұқсат ететін заң шығарды. Сондақ-ай, тоқал балалары мен бәйбіше балаларының құқықтары тең болды. Елдің игілігі үшін қызмет етіп, ғибрат көрсету мақсатымен Сократ бұндай айрықша әрі қажетті заңға бойсұнып, кедей болған бір жесір әйелді өзіне тоқал етіп алды. Бұндай шешімнің шын немесе өтірік болғаны белгісіз. Плутархқа сәйкес, Сократ Ксантиппаға үйленсе де, кедей болған бір жесір әйелге көмектесіп жүретін — бұдан біз оның оған үйленгені жайлы болжам айта аламыз.

Ұрысқақтығы

Ксантиппаның Сократқа жасаған қорлығы

Ксантиппа нашар, ұрысқақ әйел ретінде тарихта қалды. Оның шынымен қандай болғаны белгісіз. Ксантиппаның нашар мінезі және оның күйеуімен жанжалдасқаны жайлы Платон ештене айтпаған. Ксенофонттың «Ғұмырнама» атты шығармасында Сократ пен оның ұлы Лампрокл арасындағы әңгімеде былай айтылған:

Бұған жас жігіт былай жауап қатты:— Ол бұның бәрін және бұдан гөрі жаманырақ нәрселерді жасаса да, оның нашар мінезіне ешкім де төзе алмаушы еді. Сонда Сократ былай деді: — Сенің ойыңша неменеге төзу қиынырақ — жыртқыштың жауыздығына ма, әлде анаңдікіне ме? — Менің ойымша, осындай анамдікіне. — Ал ол саған бір қиянат жасағанда хайуандай тістеп, тепті ме? — Жоқ, бірақ, Зевспен ант етейін, оның сөздерінің нашарлығы сондай — бұларды естімеу үшін жанымды қияр едім. Ксенофонт, «Ғұмырнама», 2 кітап, 2 бөлім

Ксантиппаның ерекше ұрысқақтығы жайлы аңыздар, бәлкім, Ксенофонттың «Симпосий» атты шығармасынан шығады. Ол шығармада Ксантиппа дана Сократтың пәлсапалық антиподы және толықтай қарама-қарсылығы ретінде қолданылады. «Симпосий» шығармасы шыққаннан кейін Грекияның пәлсапалық мектептерінде шешендік жаттығулар үшін Сократ пен Ксантиппаның мінездемелерін салыстыратын жаңа тақырып пайда болғаны кездейсоқ емес. Бұл жаттығулар кезінде оқушылар олардың арасындағы әңгімелерді ойлап табу керек еді, бәлкім, сондықтан Ксантиппаның нағыз мінезі бұрмаланды.

Сократ пен Ксантиппа жайлы әңгімелер

Ксантиппа өзінің нашар мінезімен әйгілі. Шынымен де, оның ұрысқақ мінезі, сұрапыл әрі дөрекі қасиеті сондай — оның барлық қорлықтарына өте сыпайы Сократтан басқа ешкім де төзбеуші еді.

Сонда Антисфен былай деді: — Егер сенің пікірің сондай болса, Сократ, неге сен Ксантиппаны тәрбиелемей, онымен тұрып жатырсың, жер жүзінде әйеліңнен ұрысқағырақ әйел жоқ, және менің ойымша, болмаған және болмайды да. — Себебі, өзім көргенімдей, жақсы шабандоз болғысы келетін адамдар да өзіне ең жуас атты алмай, асау жылқыларды алады: олардың ойынша, егер олар сондай жылқыларды қолға үйретсе, онда барлығына да шамалары келетін болады. Мен де, адамдармен жақсы байланыста болуды қалап, оған төзсем, барлық адамдармен де істес болу маған оңай деген сеніммен оған үйлендім. Ксенофонт, «Симпосий», 2 бөлім

• Бір күні, Ксантиппа өзінің Сократқа ағытқан қорлықтарына қанағаттанбай, оның басына жуынды шелекті төгіп тастады.
  — Бұндай дауылдан кейін найзағай жаңбырсыз болмайтынын күту керек еді! — деді данышпан.
• Бұл ұрысқақ әйел үшін әр оқиға өзінің мінезін көрсетуіне себеп болатын. Сократ сыйлықтарды қабылдаса да, қабылдамаса да, әйелі оған сол үшін өшігетін. Бір күні, Ксантиппа Сократты Алкивиадтың біршама бағалы, жаңа ғана сыйланған, сыйлығын қабылдамағаны үшін ұрысты. Данышпан өз зайыбының сараңдығын бүркеме еліктірді:
  — Ал, Ксантиппа, маған сен, біз бұл сыйлықты қайтарамыз! Біз сыйлықтарды қабылдай берсек сыйға тартатын адамдарды жалықтырамыз деп ойламайсың ба? Даналық бас тарту жомарттықты туғыздыра алады. Бұл сыйлықтан бүгін бас тарт. Ал, бізге олар, шынымен де, қажет болғанда оларды сосын сұраудан гөрі қабылдау оңайырақ болады.
  Басқа уақытта, бәлкім, күйеуін Алкивиадтан қызғанған Ксантиппа бұл Сократтың досы сыйлаған ғажайып бәлішті еденге лақтырып, шыңғырып, жынданып, таптай бастады. Күйеуі бұған күліп, оған қарап, былай деді:
  — Жарайды, Ксантиппа, сен өз ашқарақтығыңды таптап тұрсың. Себебі сен бұдан бір тілімін де татпайсың ғой!
• Біраздан соң, Алкивиад Сократқа оның өз әйеліне осылай кеңпейіл қарап, оның қылықтарына ызаланбағанда, ол тек оның бажылдақ төзімсіздігін ынталандыратынын дәлелдей бастады.
  — Адамдар шығырдың шықырына үйренгендей мен де бұл шулардың бәріне өзімді үйреттім. Алайда мен менің әйелім жайлы нашар айтып отырсың, ал өзің қаздарыңның айқайларына, олардың сенің құлағыңды тұндыртынына төзіп жүрген жоқсың ба? — деп жауап берді данышпан.
  — Бірақ қаздар маған пайда әкеледі ғой — жұмыртқа салады, балапандарды басады.
  — Ал менің әйелім маған бала таппай ма?
• Басқа ретте Ксантиппа күні-түні өзінің нашар көңіл күйімен Алкивиадтың сүйікті ұстазын жалықтырғанына қатты ашуланды:
  — Неге сен бұл әйелді қуып шықпайсың?
  — Себебі ол бар болғанда мен сабыр сақтаудан және момын болудан жаттығамын, осылайша мен басқалардың дөрекіліктерін және қорлықтарын көтеремін. Жақсы күйеу әйелінің кемшіліктерін дұрыстауға немесе оған төзуге тиіс. Егер дұрыстаса, өзіне тартымды құрбы табады. Егер төзсе, өзін жетілдіреді.
• Алайда Алкивиад данышпанды оның күйеулік жуастығы үшін сөккен жалғыз адам емес. Бір күні, шынында да, Ксантиппа адамға толы нарықта жұмыссыз жүріп, біреумен дауласқан күйеуін кездестіріп, оны мылжың деп, айғайға жаудырды, жамылғысын жұлып алып, кесіп тастады. Бұл қорлықтың куәгерлері болған данышпанның достары оны жуастығы үшін айыптап, оны ақылға келтіріп, өзіне деген құрметті тудыру үшін әдепсіз қатынды ұруға кеңес берді.
  — Достарым, сендер маған қандай кеңес беріп тұрсыңдар! Сендер күллі шаһар біздің ұрысымыздың куәгерлері болуды, бәрінің алдында әйеліммен төбелесуді, ал сендер әтештер айқасында болғандай не оған, не маған: «Ал, қане, Сократ! — Ал, қане, Ксантиппа!» деп қырылыстырғандарыңды қалайсыңдар ма? Маған сеніңдер, сабырлық түбі — сары алтын. Шабандоз асау жылқылардан пайда тапқандай мен де жауыз қатындардан өзім үшін пайда табамын. Егер мен Ксантиппамен тұра алсам, онда маған әр түрлі мінездермен тату болуға оңайырақ болады.

Алайда Ксантиппаны ақтау үшін бұл әйелге оғаш күйеуі қуған мақсаттарын түсіну өте қиын болғанын еске алу керек. Ол, шынымен де, ұлы данышпан, бірақ сырттан қарағанда оның жүріс-тұрысы жаппай есалаңдық ретінде көрінуі мүмкін. Ол бірнеше тәулік бойы үйге оралмайтын, ал оралғанда сәкіден сәкіге көшіп жүргізген шексіз сөзшеңдікке толы күннен кейін ол ешқашан да бірден үйінің табалдырығын аттамаған, және есігінің алдында қараңғы түнге дейін артқа-алға жүріп отыратын. Гимнастикамен айналысқаннан кейін терлеген шөлдеген ол өзіне бір шелек су алатын. Бірақ сабырлықпен айналысып, түйсік сезімін пайымына бағындыру үшін ол су ішуден тыйылатын, шелектегіні баяу төгіп, басқасын алып, сонда ғана шөлін басатын.

Сократ бұл тыйылуы зор болғаны сонша — оған өмір сүру үшін азғантай нәрсе қажет болатын, және ол барлығын дерлік қаламайтын, және ол қоректену үшін өмір сүретін адамдарды құл деп санайтын. Сондықтан ол өзінің үстелінде ұстамдылықты талап ететін.

• Бір күні, данышпан кешкі асқа бірнеше текті адамдарды шақырған-ды. Ксантиппа ұялып, қонақтарға тым шағын асты қоюға әрекеттенген күйеуіне ырылдай бастады.
  — Қам жеме, егер қонақтарымыз ұстамды әрі сыпайы болса, онда оларға ұсынылған нәрсеге олар қанағаттанады. Ал егер олар ашқарақ болса, олардың сараңдықтарын әңгімеміздегі алғырлық жетілдіреді.
• Басқа уақытта Сократ өзіне қонақ ретінде жас әрі көрікті Эфидемды әкелді. Ксантиппа бұл жайлы ескертілмеді. Ол үлкен шу көтеріп, мәжнүн күйеуінің ожарлығына шағымданып, түскі асты күңкілдеп дайындай бастады. Сосын данышпанның ашық сабырлылығына тықылдап-тықылдап, ашуланғаны сонша — ол үстелді ұстап алып, аударып тастады. Қызарған Эфидем тұрып, кеткісі келді. Алайда Сократ оны ұстап алып, бұндай кенеттен болған түсінбестікке күліп жіберді:
  — Қалшы, Эфидем, біз сенің үйінде кешкі ас ішкенде тауық кездейсоқ үстелге мініп, сен қойған құралдарды құлатқаны есіңде емес пе? Сол кезде мен қызарып, сенен кетіп пе едім?
• Дегенмен данышпан бір кезде өзінің отбасылық жағдайына байланысты қайғысын ашты. Достарының бірі одан үйленудің не үйленбеудің несі жақсырақ деп сұрағанда, Сократтың жауабы:
  — Біріншісінде де, басқасында да өкінесің.

Зайыбының жиіркенішті мінезіне қарамастан Сократ оған әрдайым адал болатын, оның қылықтарын көтеріп, ешқашан үміт үзбеді. Жалпы айтқанда, оның барлық ежелгі гректер секілді мойындауынша, әйел өзінің адамшершілігімен өзіне ғана емес, өзінің жанұясына да борышты, дегенмен де, әйел өз ақыл-ой қабілетін дамытып, отбасылық міндеттерді бар ынтамен орындап жүрсе, әсемдік әрі адамгершіліктік қасиеттерін жетілдіруіне көмектеседі, ал егер ол ерлердің ақылына тең ақылын қолданса, онда ол өзінің жанын және жанұясының беделін жетелейтін жеке еңбегін иеленеді.

Ксантиппа өзінің әйгілі күйеуінің ашық даналығынан өзіне аз пайда тапты, алайда ол да күйеуіне адал болып, өмірінің соңғы жылдарында қолдап жүрді. Және Сократ оның мінезінен көп қиналса да, оның аналық қасиеттері көп мадақтады. Ал данышпанның өзі болса, жұмсақ әрі сүюші әке болған, мысалы, ол балаларының ойындарына оңай салынатын.

Естелік

Ксантиппа есімімен 1875 жылы ашылған (156) Ксантиппа астероиды аталды.