Кюр-Дили аралы

	Кюр-Дили ; әз. Kür Dili
Сипаттамасы
Ауданы	43 км²
Орналасуы
	38°58′30″ с. е. 49°07′30″ ш. б. / 38.97500° с. е. 49.12500° ш. б. (G) (O) (Я)Координаттар: 38°58′30″ с. е. 49°07′30″ ш. б. / 38.97500° с. е. 49.12500° ш. б. (G) (O) (Я) (T)
Акватория	Каспий теңізі
Ел	Әзербайжан
	Кюр-Дили

Кюр-Дили (әз. Kür Dili) — Каспий теңізіндегі Әзірбайжанның ең үлкен аралы. Ол Әзірбайжан астанасы Бакуден 150 шақырым қашықтықта, Нефчалы ауданынан оңтүстікке қарай 33 км қашықтықта орналасқан. Әкімшілік жағынан Аралдың шығысы Нефчалы ауданына, ал батысы Ленкоран ауданына жатады.^[1]

Сипаттамасы

Аралдың ұзындығы 11,8 км, ені шамамен 5,2 км. шығыстан Каспий теңізімен, батыстан Қызылағаш шығанағымен шектеседі. Алып жатқан жер аумағы 43 км2 шамасында. Арал бірегей Қызылағаш қорығының бөлігі болып табылады.

Ертеректе Кура атырауындағы ұзын түбектердің бөлігі болып, 20 ғасырда Каспий теңізінің көтерілуімен түбек аралға айналды. Кюрдили (Куркоза) және Шираанлы (Жарски) ауылдарында Ресей империясының Орталық аудандарынан қоныс аударған көптеген орыстар өмір сүрді. Ескі тұрғындардың айтуынша, түбек айналасында көптеген балық пен аңдар, құнарлы жер, мөлдір су болған. 1911 жылы аралда маяк салынып, 1966 жылы жұмысын тоқтатты.^[2]

Бірақ 80-жылдардың басында бәрі өзгерді, Каспий деңгейі көтеріле бастады, біртіндеп түбектің негізгі бөлігін Үлкен жермен байланыстыратын мүйісті су басты. 1981 жылы Каспий теңізінің көтерілуімен материкпен байланыс күрделене түсті, көпшілігі аралдан кетті. 1982 жылға қарай ауылдарға жермен жету мүмкін болмай қалды, жаңа арал пайда болды. Адамдар малды, үйлерді, бау-бақтарды тастап кетті. Олар жақында теңіз деңгейі қайтадан төмендейді және олар ораламыз деген үмітпен тіпті жылқы фермасын да тастап кетті. Содан кейін қайта құру басталып, қиын кезеңдер келді, аралдың проблемалары артта қалып, адамдар жаңа орындарға қоныстанды.^[3]

Қазіргі Кюр-Дили аралы

Бүгінгі таңда Кюр-Дили аралы жабайы үй жануарлары бар ерекше орын. Мұнда жабайы жылқылардың табындары (барлығы мыңға жуық) жүреді, және олар бір кездері үй жануарларының ұрпақтары, жартылай жабайы сиырлар, қошқарлар және тіпті тауықтар да бар. Аралдың ерекше жағдайлары жануарларға әр түрлі әсер етті. Жылқылар қисайып, кішірейіп, қояндар бұрын-соңды болмаған мөлшерге жетті. Бірақ аралда тұщы судың ашық көздері жоқ, сондықтан барлық жануарлар тұзды суды тікелей Каспий теңізінен ішуді үйренген.

Аралда сондай-ақ өз жыртқыштары - шиебөрі бар, дегенмен көптеген адамдар оларды ұсақталған және жабайы иттер деп санайды. Бұрын аралда жүзім мен анар өсіретін колхоз болған. Олар әлі де өнім беруде. Аралға сирек болса да балықшылар келеді, оларға жүзу оңай емес, өйткені қорғалатын аймақты айналып өту керек. Материктерге жылқыларды тасымалдауға бірнеше рет жеке әрекеттер жасалды, бірақ оларды айналып өту мүмкін емес болып шықты.^[4]

Бұған дейін 1976 жылы ЮНЕСКО-ның сулы-батпақты жерлер – халықаралық маңызы бар суда жүзетін құстардың мекендейтін жерлері туралы конвенциясына енгізілген әйгілі Қызылағаш қорығының бір бөлігі Қызылағаш және Кіші Қызылағаш шығанақтарының жағалауларын қамтыды. 2001 жылы Әзірбайжан бұл конвенцияға қол қойды және аталған орындар қайтадан осы тізімге енгізілді.^[5]

Дереккөздер

↑ https://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D1%8E%D1%80-%D0%B4%D0%B8%D0%BB%D0%B8 Значения слов кюр-дили
↑ https://www.trend.az/life/socium/3173861.html
↑ https://news.day.az/society/1191937.html Последний русский Робинзон из Азербайджана
↑ https://zen.yandex.ru/media/azerbaijan/ostrov-kiurdili--zateriannyi-mir-xxi-veka-5d8b653e1febd400b18a17a6 Остров Кюр-Дили – затерянный мир XXI века
↑ https://www.dispute.az/topic/1060571-%D0%BE%D0%B1-%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B5-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B9-%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%82-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D1%8C-%D1%81-%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D1%81%D0%B5%D0%B9%D1%88%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B8/ Мұрағатталған 9 шілденің 2021 жылы. Об азербайджанском острове, который может конкурировать с Мальдивами, Сейшелами

[1] ttps://xn--b1algemdcsb.xn--p1ai/wd/%D0%BA%D1%8E%D1%80-%D0%B4%D0%B8%D0%BB%D0%B8 Значения слов кюр-дили

[2] ttps://www.trend.az/life/socium/3173861.html

[3] ttps://news.day.az/society/1191937.html Последний русский Робинзон из Азербайджана

[4] ttps://zen.yandex.ru/media/azerbaijan/ostrov-kiurdili--zateriannyi-mir-xxi-veka-5d8b653e1febd400b18a17a6 Остров Кюр-Дили – затерянный мир XXI века

[5] ttps://www.dispute.az/topic/1060571-%D0%BE%D0%B1-%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%BC-%D0%BE%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B5-%D0%BA%D0%BE%D1%82%D0%BE%D1%80%D1%8B%D0%B9-%D0%BC%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D1%82-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D1%8C-%D1%81-%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B4%D0%B8%D0%B2%D0%B0%D0%BC%D0%B8-%D1%81%D0%B5%D0%B9%D1%88%D0%B5%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D0%B8/ Мұрағатталған 9 шілденің 2021 жылы. Об азербайджанском острове, который может конкурировать с Мальдивами, Сейшелами

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Сипаттамасы
Кюр-Дили әз. Kür Dili

Ауданы	43 км²
Орналасуы
38°58′30″ с. е. 49°07′30″ ш. б. / 38.97500° с. е. 49.12500° ш. б. / 38.97500; 49.12500 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 38°58′30″ с. е. 49°07′30″ ш. б. / 38.97500° с. е. 49.12500° ш. б. / 38.97500; 49.12500 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Акватория	Каспий теңізі
Ел	Әзербайжан
Кюр-Дили