Кірме түбір топонимдер

Қазақ топонимиясы

Қазақ тілінің лексикасына араб, моңғол, иран, славян тілдерінен сөздер енсе, ол кірме сөздер лексикасынның құрамдас бір бөлігі болып саналатын жалқы есімде де өз іздерін қалдырады. Жалқы есімге кірме элементтер екі жолмен енеді: 1) Алдымен лексикаға өткен кірме сөз, кейін топоним жасауға қатысады. 2) Жер-су аты бірден, даяр күйінде келіп, тілімізге еніп кетеді. Зерттеушілер қазақ топонимиясын екі кешенді топқа бөліп қарайды. 1. ана тілі негізінде қалыптасқан атаулар; 2. Басқа тілдер негізінде жасалған атаулар. Ана тілінің негізінде жасалған топонимдерге қазақ тілінің арғы тектеріне жататын қыпшақ, түркі, ғұн, сақ тілдерінде жасалған топонимдер бөлінбей-жарылмай тұтас кіреді. Туыстас, көрші түркі тілдерінен ауысқан, нұсқалас атаулар да осы топқа жатқызылады. Ал кірме қабатқа кеңінен алғанда, араб, парсы, моңғол, самодий, үндіеуропа тілдерінен енген атаулар жатқызылып жүр.

Қазақстанда кездесетін кірме түбір топонимдер

Қазақстанда кездесетін кірме түбір топонимдердің кейбір үлгілері мыналар: Арғұт (өзен. ШҚО, Қатонқарағай ауданы), Әндіжан (е.м. ОҚО, Созақ ауданы), Дегерес (өзен;е.м. Алматы облысы, Жамбыл ауданы), Долан (е.м. Алматы облысы, Қарасай ауданы), Зәңгі (қыстау. ШҚО, Қатонқарағай ауданы), Индер (көл;е.м. Атырау облысы, Индер ауданы), Кәушік (е.м. ОҚО, Түлкібас ауданы), Қалжыр (өзен. ШҚО, Күршім ауданы), Зайсан (көл; е.м. ШҚО, Зайсан ауданы).

Арғұт

Арғұт- өзен. ШҚО, Катонқарай ауданы, Ғалым Ш.Т Қуанғанов Арғұт гидронимі туралы, М. Тынышбаевтың пікіріне сүйене отырып, түркі.арғұ+т “арғындар” деген этнониммен жасалғаны дәлелденді. Ал белгілі тіл маманы Л. Будагов Алтайдағы Қатын өзеніне құятын Аргут (Арғұт) өзенінің аты жөнінде былай дейді: “Аркыт(түрк.) моңғол. архот- қымыз даярлауға және сақтауға арналған төрт теріден тігілетін үлкен ыдыс; оның түп жағы төртбұрыш болып келеді де, аузына қарай пирамида тәрізді жіңішкере береді; ұзын жең сияқты ауыз жағын мойын деп атайды”. Арғұт гидронимі арқыт “саба” сөзінен жасалып, “бірнеше өзенді қосып, құйып алатын саба тәрізді өзен” мағынасын білдіреді.

Әндіжан

Әндіжан- е.м. ОҚО, Созақ ауданы, Өзбекстандағы көне қала Әндижанның атынан жасалған ойконим. Көбінесе мұндай көшірмелі атауларды сол жақтан көшіп келгендер алып келеді. Қазақстанға алғаш қоныс аударған орыс шаруалары өздері тұрған губернияның атауын ала келгені тарихта белгілі.

Дегерес

Дегерес- е.м. Алматы облысы, Жамбыл ауданы, Ғ. Қоңқашпаев, А. Әбдірахмановтар монғолдың дзэргерес “жабайы ешкі, тау ешкі, жирен” сөзінен жасалғанын айтады. Дэг- “кедір-бұдыр жер, ұңқыр-шұңқыр” жер деген мағынаны білдереді. Ал Дегерес “төбелі, кедір-бұдырлы жермен ағатын өзен”.

Долан

Долан- е.м. Алматы облысы, Қарасай ауданы, Долан монғолдың дулан “жылы”, “ық”, жер мағыналы сөзінен жасалған ойконим.

Зайсан

Зайсан- көл; е.м. ШҚО, Зайсан ауданы. Зайсан көлінің бірнеше аты бар: 1. Бұл өлкені ежелден мекендеген түркі тілді сақ, ғұн, түркілер көлді Бейтеңіз деп деп атаған. Шыңғысхан бұл өлкені наймандардан тартып алған соң, моңғолдар көлді Хонхотты нор “қоңыраулы көл” деп атаған. Көлдің толқыны лықсып, жадағай жағаны шолпылдатып ұрып тұратын дауысы атауға уәж етіп алынған. 3. Жоңғарлар мекендеп тұрған кезде, бір жұттан қалмақтарды балығымен, су тышқанымен аман алып қалғандықтан көлді Зайсанг нуур яғни “мырза көл” атандырады. Зайсан сөзі моңғол тілінің сөздіктеріне еңбегендіктен, ол сөз қытай тілінен алынған цзайсян “канцлер, әкім, министр” мәніндегі лауазым атын білдіреді. Жоңғария құлағаннан кейін, орыстың әскери адамдары мен саяхатшылары көлді Нор Зайсан түрінде картаға түсіреді.

Зәңгі

Зәңгі- қыстау. ШҚО, Катонқарағай ауданы, Монғолдың занги “мәжбүр үстемдегі кезінде моңғол феодалдарына берілген атақ”, қазақша “би, әкім” лауазымына жақын. Шығыс Қазақстан жері біраз уақыт Жоңғарияның қол астында болған кезден қалған топоним.

Индер

Индер- тау;көл. Атырау облысы, Индер ауданы. Индер топонимі моңғолдың өндөр, қалмақтың үндер “биік, зор, ұзын” сөзінен шыққан. Өндер немесе үндер орысша жазылғанда, Индер болып жазылған.

Қалжыр

Қалжыр- өзен. ШҚО, Күршім ауданы. Халықтық этимология “қалыңжар” сөзінен шығарады. Түркітанушы- ғалым Алтай Сәрсенұлы Аманжолов Қалжыр “асау долы буырқанған” дейді. Себебі Марқакөлден ағып шығатын бұл жалғыз өзеннің бұралаңдап, қисық ағуы, орта тұсынан 90-градусқа жуық бұрылып алып, оңтүстікке қарай бет алатыны атауына себеп болған. Моңғолдың галжир “қисық”, “қыңыр” сөзі Қалжыр гидронимін туғызады.

Кәушік

Кәушік- е.м. ОҚО, Түлкібас ауданы. Орыстың каучук деген сөзінен шыққан топоним. “Каучук- өсімдіктерден алынатын резина өндіруге қажетті созылмалы шикі зат” .

Дереккөздер

1. Б.Н. Бияров, Қ.Т. Сапаров Шығыс Қазақстан облысы топонимдерінің қалыптасу ерекшеліктері // География және табиғат. – Алматы, 2006.

2. Б.Н. Бияров Өр Алтайдың жер-су аттары. – Алматы, 2002.

3. А.С. Аманжолов Түркі филологиясы және жазу тарихы.-Алматы:Санат, 1996.