Күйек байлау
Күйек байлау – қошқар мен текенің беліне күйек киізін байлау шарасы. Қой саны тым көп болса (Күйек алу) қошқар мен текені бөліп бағатын. Өте көнеден қалыптасқан дәстүр бойынша, саулық малдан қошқар мен текені бөліп алу шарасы, шартты түрде күйек байлау немесе қошқар бөлу (Күйек қошқар) деп аталады.
Тарихи дерек
Дәстүрлі көшпелі ортада күйек байлауды әйел адамдар атқаратын. Қазақ этнографиясы туралы көптеген құнды мәліметті хатқа түсірген Ә. Диваевтың жазбаларында, бұл үрдіс ерекше аталып көрсетілген. Архаикалық ғұрыптардан бастау алатын күйек байлау және күйек алу жосынын қазақ ғұрпында әйелдердің атқаруының өзіндік үлкен мәні бар. Оның мағынасы этнолог Нұрсан Әлімбайдың пайымдауы бойынша, өркендеу идеясынан туындайтын дүниетанымдық түсінікпен тікелей байланысты.
Күйек байлау уақыты
Күйек байлау шарасы белгіленген тәртіп бойынша, жүргізіледі. Ол есепшілер тілімен айтқанда Үркер жұлдызы көтерілген уақытта жиналады. Қазақ жерінде, күйек байлау маусым айының аяғында басталып, шілденің басына шейін созылады. Бұл әр жердің табиғи ерекшеліктеріне байланысты. Күйек байлау солтүстік пен таулы өңірлерде, қошқар мен текенің бас көтеруі басталар алдында, яғни, саулықтың күйлеуі күшейген кезде, шамамен шілденің аяғында жүргізіледі. Өйткені, түлік қыстың қысымшылығының зардабынан арылып, жүнін тастап, өсіп-өнуге қабілеті кештеу келеді.
Қадағалау барысы
Қойшы өрісте қошқар немесе текенің қылығын қадағалап отырады. Қошқар-текенің басын кегжитіп алып, танау кеңсірігі жыбырлаған сыңай танытып саулықтың артынан ере бастауын малшылар тілінде күйі келді, күйті келді, қошқар-теке жүгірді дейді. Осы кезде күйек байлау шарасы жүріледі. Күйек киіз байланған соң оны күн сайын тексеріп, босай бастағандарының бауын қатайтып байлап отырады. Малшы күйектің бір жағына қарай қисайып қалмауын немесе шешіліп кетпеуін байқап жүреді. Күйек байлау және күйек алу (шешу) тәртібі бойынша, көктемнің мөлшерленген уақытында жаппай төлдеген кезде туған төлді шопандар тілінде күйек төл дейді, ал қыста мезгілсіз туғандары арамза немесе күйек астынан туған деп аталады. Дәстүрлі ортада күйек байлау отардағы мал санына тікелей байланысты болған. Қошқар саны 60-70-тен асқан жағдайда (бір қошқарға 40-50 саулықтан келеді деп есептелетін), оларды айырып бөлек бағатын, яғни күйек байланбайтын. Қошқар саны одан кем болған жағдайда күйек байланып еркек мал саулықтармен бірге жайылатын. Жаз кезінде қошқарға, текеге күйек дұрыс байланбаса ұрғашы малдың межеленген мерзімнен ерте қашып кететін кездері де болады. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында мезгілсіз төлдеген малдың күтімі қиынға соғатындықтан күйекастынан қашуға жол бермеуін қадағалайтын.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- ЦГА РК. Ф.25, О.1, Д.4218, Св.392. Дело о состоянии киргизского козеводства в Тургайской области (9.03.1894 г. - 1.08.1894 г.); Ф.25, О.1, Д.4200, Св.387. Дело о состоянии киргизского овцеводства в Тургайской области (11.11.1892 г. - 20.02.1895 г.);
- Гродеков Н.И.Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. Ташкент: Типо-Литография С.И. Лахтина, 1889; Добросмыслов А.И.Скотоводство в Тургайской области. Оренбург: Тургайский обл. стат. комитет, 1895; * Диваев А. Случка домашних животных в киргисзском хозяйстве // Этнографические материалы. Вып.7. Легенды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки туземного населения Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1901. С.66-75;
- Букейхан А.Н. Овцеводство в Степном крае // Материалы по экономическому обследованию районов Сибирской железной дороги. Животноводство. Т.1. Вып.1. Томск, 1904; Әбiшев Х. Аспан сыры. Алматы: Жазушы, 2009.