Күйек алу
Күйек алу, Күйек шешу, Қошқар-текені үйірге қосу – қошқар-текені үйірге (саулыққа) қосу науқанын білдіретін ұғым. Күйек алу ұғымының негізінде, қошқар, текелердің беліне байланған күйекті шешіп алып, отарға бос жіберу жатыр. Күйек алудың басталуы, қазақ жерінің түрлі өңірлерінің табиғи жағдайларына сәйкес қазан, қараша айларының аралығында болады. Шопандар тілімен айтқанда күйек алады (күйек шешіледі) немесе қошқар-теке үйірге (саулыққа) қосылады. Әдетте, мыңғырған қоралы қой жағдайында еркек малға күйек байланбай бөлек бағылатын болған, дегенмен бұл ұғымның қалыптасуы қошқар-текеге күйек байлаумен тікелей байланысты (Күйек байлау).
Күйек алу – еркек малды үйірге қосу шарасының өте көнеден сақталып келген дәстүрлердің бірі. Бұл дәстүрдің мәні, күйек жабдығының өсіп-өну, өркендеу идеясының «заттанған» түріне саналатындығымен байланысты болса керек. Өйткені, мал басының көбеюі көшпелі қоғамда әл-ауқаттың бірден бір негізгі көрсеткіші болатын.
Күйек алу мерзімі
Қазақ жерінің табиғи-экологиялық ерекшеліктеріне байланысты күйек алу әр өңірде әрқалай. Шараның бас-аяғы 10-20 күнге жалғасады. Саулықты қолайлы кезде қашырып, оңтайлы кезде төлдету мақсатындағы ғасырлар бойы жинақталған тәжірибелер негізінде күйек алудың әр аймақта белгілі бір уақыты қалыптасқан. Күйек алу шарасы оңтүстікте ерте, солтүстік, орталық, батыс өңірлер мен таулы өлкелерде кештеу жүріледі. Бұл, орасан үлкен аумақты алып жатқан қазақ жерінің ауа райының регионалдық өзгешіліктеріне байланысты қалыптасқан. Атап айтқанда, Қазақстанның оңтүстік-шығыс пен орталық және солтүстік-батыс аймақтарындағы көктемдегі толассыз соғатын боранды кезең күн райының жылынуын кешеуілдетеді. Қазақстанның оңтүстігі мен Жетісуда күн райының жылынуымен жердің көктеуі ерте басталады. Осы факторларға байланысты, күйек алу мерзімінің жергілікті өзгешіліктері болған.
Оңтүстік өңірлерден жинаған Ә. Диваев дерегінде «Күйек киізді қазан айында шешіп алады. Саулық қойлар қашқаннан кейін бес ай, бес күн өткен соң төлдей бастап, үш ай сауылады» – деп жазады. Л. Будаговтың сөздігінде қазақтар күйек алу шарасын мизам есебі бойынша, 5-10 қараша арасында жасаған дейді. Бұл күн райы қытымыр, қысы ұзаққа жалғасатын солтүстік пен орталық өңірлерге тән екендігі аян. Осылайша күйек алу науқаны, төлін бес ай көтеретін қой-ешкінің келер жылы, күн жылына, наурыз айының аяғы мен сәуірдің бас кезінде жаппай төлдеуін қамтамасыз ету мақсатында жасалады.
Бұл ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық тәжірибе негізінде өткізілетін науқан және ырым жоралғысы мол салт. Күйек алу науқанына әр жылдары, есепшiлердің көмегiмен, жыл ерекшеліктеріне байланысты аздаған өзгерістер енгізіліп отырылатын. Осыған орай «Ел күйектi шешiптi, есепшi айтты десiптi» дейтiн (Жансүгiров I.) өлең жолдары да бар. Мұндағы ең басты жайт күн райын бақылап отыратын есепшілер мен қариялардың қыс мерзімінде қардың қаншалықты қалың түсетіндігін, қыстың созылатындығы немесе қысқа болатындығын табиғат құбылыстарына, өсімдіктің жай-күйіне (көктеуі, гүлдеу, ұрықшашуы, сарғайуына), сондай-ақ, аң-құстың әрекетіне, малдың мінез-құлқына қарай отырып шамалап болжауымен байланысты болатын. Сол бойынша, күйек алудың нақты уақыты белгіленетін.
Атақты Ә. Бөкейханның жазуына қарағанда қойы көп бай ауылдар күйек алуды кешірек атқарады. Оның мәні көктем шыққан соң мал төлдесе күн райының келеңсіз жағдайына ұшырамайды, төл шығынсыз аяқтанады. Ал, керісінше кедей ауылдардың күйекті ерте шешіп, нәтижесінде төлді ерте алуы, аз малды бағудың жеңілдігімен және төлідің ерте жетілуін қамтамасыз етумен байланысты болған.
Күйек алу жосынының атқарылуы
Қазақта күйек алу шарасын әдетте, сейсенбі, бейсенбіден басқа сәтті күндердің бірінде жүргізеді. Күйек алуды ырымдап көп құрсақ көтерген, әрі балалары аман-сау өсіп жатқан егде бәйбіше бастап береді. Күйек алу кезінде отағасы қошқардың басын ұстап тұрса, бәйбіше қошқарға мініп тұрып, оның ауызына бір уыс тары салып: «Төл тарыдай көп болсын!» – деген тілеу тілеп барып күйекті шешіп алатын болған. Ә. Диваев: «бәйбіше «сідігің алтын болсын, сүрген қойларың биқадік болсын!» деп айтып, қошқарды саулық қойға аралатып жібереді», – деп жазады. Сондай-ақ, күйекті шешуді ауылдағы ең үлкен әйел де атқаруы мүмкін. Мұның мәнісі, отар төлінің сол ана ұрпағындай өсіп, көбейеді деген сеніммен тікелей байланысты. Бұл ғұрыптық шараны атқару кезінде бедеу әйелдерді қоралы қойдың маңайына жолатпауға тырысқан.
Салт бойынша, күйек алынған күн ерекше атап өтіледі. Сол шаңырақтың бәйбішесі дастарқан жайып, ауылдастарына, көрші-қолаңына дәм береді. Бұл салт шашыратқы деп аталған. Ә. Диваев: «бұл ғұрыптық асты, тамақты әйелдерге береді және оның себебі «қойларым ұрғашылап қозыласын дегені болар» деп түсіндіреді.
Күйек ауды
Күйек алынғаннан кейін малдың қашуы жиілейді, қой ешкілердің қашуының жартысынан асқан шағын "күйек ауды" деп атаған.[1]
Дереккөздер
- ↑ ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Диваев А. Случка домашних животных в киргизском хозяйстве. Этнографические материалы. Вып.7. Легенды, былины, демонологические рассказы, приметы, пословицы и сказки туземного населения Сыр-Дарьинской области. Ташкент, 1901. С.66-75;
- Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. Оренбург: Тургайский обл. стат. комитет, 1895;
- Диваев А. Несколько слов о киргизском хозяйстве. РТ. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып.1. СПб., 1899. С.80-86;
- Букейхан А.Н. Казахи Адаевского уезда. Казаки. Антропологические очерки. Издание особого комитета АН по исследованию союзных и автономных республик. Л.: АН СССР, 1927. С.59-83;
- Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
- Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980;
- Халиди Қ. Тауарих хамса: Бес тарих. Аударғандар: Б.Төтенаев., А.Жолдасбеков. Алматы: Қазақстан, 1992.