Күлгін топырақтар

Күлгін топырақтар — жылдық ауа температурасы төмен, жауын-шашыны мол және булануы аз қоңыржай суық белдеулік топырақ. Ол магний мен кальций сияқты көмір қышқылды тұздары аз мұздың тұнбалардан, құмдардан, балшыктан, ұлпа балшықтан және тағы басқа аналық жыныстардан тұрады. Күлгін топырақ қара шіріндіге бай, үстіңгі қабаты едәуір, кейде күшті сілтіленген болады да, ал күлгін қабаты кремнийге бай келеді; одан теменгі қабаттарда темір қышқылы мен алюминий жиналады. Кулгін топырақ орман зонасында таралған. Кұнарлылығы аз, бірақ тыңайтқыштармен өңдегенде және дұрыс агротехникалық жұмыстарды жүргізгенде, оның құнарлылығы көп артады. Күлгін топырақ, қылқанды және қылқан жапырақты ормандар астында, қоңыржай салқын климат жағдайында, шайылмалы жер асты ағысы қамтамасыз етілген аймақтарда кездесетін топырақ түрі. К. т. Солт. және Орт. Еуропаның, Америка мен Канаданың, Ресейдің салқын орманды аймақтарында кеңінен таралған. Қазақстан аумағында К. т. жоқтың қасы. Тек Алтайдың таулы қылқан жапырақты ормандарында біршама күлгін типтес топырақтар кездеседі. Топырақтың күлгінденуінің негізгі себептері – топырақ ортасы қышқылдығының әсерінен топырақтың беткі қабаттарындағы сазды бөлшектердің, негіздердің және жартылай оксидтердің кеміп, керісінше кварц пен кремнийдің артуы К. т. нашар күлгін, орташа күлгін, аса күлгін және қалың күлгін болып бөлінеді. К. т. қимасында мынадай қабаттарға (горизонттарға) ажыратылады: А0 (жапырақ пен орман қалдықтары қабаты) қалыңд. 1 – 10 см-дей; А1 (элювийлі-қара шірінді қабат) –1 – 20 см-дей, сұр түсті, құрылымы ұнтақ тәрізді, бітімі бос болып келеді (құрамындағы қара шіріндісі 1 – 4%, кейде 6%); А2 (күлгінді қабат) – 2 – 20 см-дей, түсі ақшыл сұр, бітімі бос (борпылдақ); В [балшықтанған (иллювийлі) қабат] – 10 – 50 см, тығыз және жоғ. қабаттарға қарағанда мех. құрамы ауырлау, қошқыл түсті; С (аналық тау жынысы қабаттары). Негізінен күлгіндену процесі қылқан жапырақты ағаш қалдықтарында, жергілікті гидротермальдық жағдайда, саңырауқұлақтардың қатысуымен түзілетін фульвоқышқылдарға байланысты. Себебі, олар суда жақсы еритіндіктен, топырақ бойымен төмен жылжып, топырақтың минералды бөлігін ерітіп, толық ыдыратады. Нәтижесінде топырақтың А0 жоғ. қабаттарындағы органик. және минералды қосылыстар ерітінді күйінде топырақтың төм. қабатына шайылады. Топырақтың А2 қабаты фульвоқышқылына ерімейтін кварц пен аморфты кремнеземге байып, қабаттың түсі ақшыл, күлгін тартады

Дереккөздер

• Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.