Көнек (ыдыс)

 Басқа мағыналар үшін Көнек деген бетті қараңыз.

Көнек – мал саууға арналған ыдыстың жалпылама атауы. Ол ертеде ағаштан және көннен жасалуына байланысты ертеректе оны ағаш көнек, сондай-ақ, тері көнек деп аталғандығы ХІХ ғ. соңы – ХХ ғ. басындағы зерттеушілер (С.М. Дудин және т.б.) еңбегінде айтылады.

Көнек шелек. Қазақстан Республикасының ұлттық мұражайының көрме залынан.

Жасалуы

Орман-тоғай жерлерде өсетін көнек ағаштан ойылып жасалады. Оның беріктігін арттыру үшін сыртынан көнмен қапталады. Көшпелі ортаның талаптарынан өскен мал саууға қолданатын ыдыс түрі көн теріден жасауына байланысты көнек деп атау қалыптасқан. Көнек қолданысына қарай әртүрлі етіп жасалады: қой-ешкі саууға арналғанының шарасы (аузы) кішілеу, әрі аласа болады. Ал, бие саууға арналған көнекке арнайы шүмек орнатылады.
Көбінесе тігісі аз болу үшін, түйенің мойнағынан немесе жылқының сауыр терісінен тігіледі. Жүні жидітілген теріні тобарсытып алып, биіктігі мен диаметрі шамалас етіп, цилиндр формасында пішіледі. Жанынан шүмек орнатылады. Тігістері тарамыспен қайып тігу, оның сртынан білте салып жөрмеу сияқты тәсілдермен тығыздалып тігіледі.
Көнектің аузына келетін жағының терісін сыртына қарай қайырып, оған жас тобылғыдан иіліген шеңбер тәрізді ернеу салынады.
Сонан соң көнектің ішіне және шүмегіне нығыздап құм толтырып, цилиндр пішінге келтіреді. Сәл тобарсыған соң мүйіз батырғымен бүйіріне өрнек салынады. Көнектің ернеуіне екі шығыршық орнатылып, білекке асуға арналған бау тағылады. Ол көбінесе қайыстан өріліп немесе таспаланып жасалады.
Осылай пошымға келген көнек жел қағатын көлеңке жерде кептіріледі. Бабымен ұзақ уақыт кепкеннен кейін ішіндегі құмын төгіп, жас тобылғы немесе аршаның түтініне ысталады.
Осылайша дайын болған көнектен шикі терінің иісі шығып тұрады деседі. Ел арасындағы шеберлердің айтуына қарағанда, көнектің мұндай жағымсыз иісі сауылған сүтке сіңіп кетпеуі оны аздап өңдеген дұрыс. Ол үшін жаңа көнекке әбден ашыған айран құйып, бірнеше күн тұрған соң жылы тұзды сумен жуады. Ең соңында, жылқының майын сіңіре жаққан соң пайдалануға дайын болады.

Пайдалану барысы

Көнекті пайдаланудың жолы қарапайым: биенің мінер жағынан бір тізерлеп отырған адам ыдыстың түбін сол жақ тізесіне қояды. Көнектің бауын қолдың қарына іліп, биенің санының екі жағынан екі қолын желінге қарай жіберіп, қаусыра «құшақтай» отырып сауады.
Көнектің мәні сауын малы үшін өте үлкен: ол малдың денесіне тисе тітіркендірмейді, яғни, малды үркітпейтін, әрі сауылған сүттің дәмін алмайтын тек қана көшпелі ортаға тән бірден бір әмбебап ыдыстың түрі.

Әдебиеттер

• Қасиманов С. Қазақтың ұлттық тағамдары. Алматы: Қайнар, 1977;
• Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
• Мұқанов С. Халық мұрасы (тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Жазушы, 1979;
• Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
• Райымханова К.Н. Ата кәсіп: этнографиялық зерттеу. Алматы: Қазақстан, 2001;
• Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007:
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.