Көрік

Көрік – металды қыздыру, балқыту үшін оттыққа жел беріп тұратын ұстаның үрлегіш құралы. Халық көрікті киелі аспап ретінде қастерлеген. Себебі шеберлердің жақсы бұйым жасауы осы көріктің жұмысына байланысты болған. Еңбектің нәтижесі, өнімділігі осы көрікке байланысты. Сондықтан, қазақта «көрігің желді, көлігің де жемді, көйлегің жеңді болсын»деген тілек те айтылады.

Көрік. ҚР ҰМ қорынан.

Атау мағынасы

Ұстаның бұл құралы өзінің атауын атқаратын қызметімен байланысты меншіктенгеніне бірнеше тілдік деректер бар. Түркі тілдерінің кейбіреуінде, атап айтсақ, якут, тува тілдерінде «көрік» сезімен түбірлес тұлғалар мынадай мағыналарда қолданылады: якуттарда күөртээ — үрлеп жандыру (Рус.-як. сл., 1968, 526); тува тілінде хөөредири — үрлеу (Рус.-тув. сл., 1980, 484).
Тунгус-маньчжур тілдерінің кейбіреуінде: хурху — отты үрлеу (ССТМЯ, I, 478) деген түсінік береді. Келтірілген сөздердің түбірі біреуінде «күөр», екіншісінде — «хөөр», үшіншісінде — «хур» тұлғалары да, қалған соңғы буындар әр тілдің өзіне тән жұрнақтары.
Осыларды еске алсақ, ертедегі түркі тілдерінің бірқатарында қазіргі қазақ тіліндегі «үрлеу» мағынасын «хеөр» және осыған сәйкес тұлғалы түбірлер бергендігі байқалады. Қазақ тілінде бұл іспеттес тұлға ұмытылып, тек ұстаның үрлеуші құралы «керік»те ғана сақталған. Онда да алғашқы түбірге қазақ тіліне тән, -ік жұрнағы қосылып барып қалыптасқан (көр + ік). Сөйтіп, көріктің түпкі мағынасын қазіргі тілімізбен түсіндірсек, «үрлеуші» болмақ.

Көрік түрлері

Дәстүрлі қазақы ортада көріктің көлемі мен қолдану тәсілдеріне қарай бірнеше түрі болды.

Қол көрік

Қолкөрік. Ұлы Петр атындағы антропология және этнография музейі (Кунсткамера) қорынан.

Арнайы құрылған күрделі тетіктерсіз қолмен жұмыс істейтін, тасымалдауға қолайлы шағындау көрік атауы. Көшіп-қонуға, арнайы тапсырыспен барып жұмыс істегенге өте қолайлы болып келеді. Мұндай көрікті көбінесе зергерлер пайдаланғандықтан "зергер көрік" деп атап кеткен. Қақпақтың үстіңгі бетіне қолмен ұстауға ыңғайлы болу үшін тұтқа орнатылады.

Мескөрік

Бітеу сыпырылған ешкі терісінен жасалған көріктің байырғы түрі. Атақты шебер Дәркембай Шоқпарұлының тәжірибесіне қарағанда, мес көрікті жасаудың өзіндік жолдары бар. Бітеу сыпырылып, иленген терінің пұшпақтарын ағашпен тығындап тастайды. Бөксе жағына қолмен ашып-жауып отыратын екі ағаш бекітеді. Ол екі ағаштың ішкі жағына киіз, сырт жағын саусақтар сұғындыратындай қайыс тағады. Саусақты осы бүлдіргілерге сығындыра киіп, жоғары көтергенде саусақтар көмегімен екі ағашты ашып, түсіргенде жауып отырады. Осылайша мес ішіндегі ауаны отқа қарай үрлейді. Мұндай мескөріктің екеуін қатар қолдануы мүмкін. Бұндай көрік тез жиналады, әрі көшіп-қонуға ыңғайлы, көп орын алмаған.

Қос көрік

Көмейлерін бір оттыққа бағыттап орнатқан екі көріктің жалпылама атауы. Бір-біріне қарама-қарсы немесе қатарластыра орналастырылған екі көрік бұйымды жылдамырақ қыздыру үшін қажет. Көлемді бұйым соққанда үлкен көрік болмай және шағын көріктің әлі келмегенде де екі қолкөрікті немесе мескөрікті қатар қолданған.

Желкөрік

Жел көрік. Суретші ұста Дәркембай Шоқпарұлы.

Желкөрік – ұсталар пайдаланатын үлкен көрік. Неғұрлым көбірек жел беруі үшін көлемін әркім өз жұмысының мөлшеріне орай үлкендеу етіп жасаған. Ол арнайы тетіктер арқылы жұмыс жасайтындықтан белгілі бір орынға орнатылатын болған. Ел арасында көлемінің үлкендігіне орай "қаукөрік", "наркөрік" деген сияқты атаулармен кездеседі.

Көрік жасау

Жел көріктің құрамдас бөліктері. ҚР ҰМ қорынан.

Алдымен көріктің негізгі ағаш құрылымдарын дайындайды. Ағаш бөлігін жасауға қайың, балқарағай, самырсын сияқты ағаштар таңдалады. Әуелі көріктің екі қақпағына қажетті ағаш тақтайды жұқа етіп сүргілейді. Одан әдетте бір жағы доғал, екінші жағы сүйірлене келген алмұрт пішінде көлемдері бірдей екі қақпақ пен белағаш (немесе арыс) құрастырылады. Астыңғы қақпақтың доғал жағының тең ортасына тұтқа шығарады және ауаны сырттан сорып алу үшін ортасынан желбезек тесігі ойылады. Оның ішкі жағына тесікті бітей алатындай көлемде «тіл» деп аталатын шағын киіз, тері (былғары) қағылады. Бұл ауа кіргізуге арналған тетік – желбезек деп аталады. Дәл осындай желбезек белағашқа да жасалып, екі бүйірінен шығыңқы келген көлденең ағаш бекітіледі. Бұларды құрастырып болғаннан кейін ішкі беттері тері немесе киізбен қапталады. Дайындалған екі қақпақ пен олардың арасына салынған белағаш арасын иленген терімен айналдыра шегелеп қосады. Көріктің шанағын қаптауға иленген қой, ешкі, түйе немесе сиыр терісін пайдаланады. «Тесік көрік желге толмас» деп көрікті тесіліп, тілініп кетпейтіндей неғұрлым сапалы жасауға тырысқан. Ең сапалысы жақсы иленген өгіз немесе атан терісі, олар қалың болғандықтан ұзақ уақыт байы қолданыс береді. Серкештің терісі және түйе мойнағы мескөрік және қолкөрік жасауға пайдаланады. Ауа шықпас үшін көбінесе теріні ағашқа темірмен құрсаулай отырып, шегені жиілеп қағады. Осылайша белағаштың астыңғы және үстіңгі жағынан екі шанақ пайда болып, олар ауаны жинап-үрлеп тұру міндетін атқарады. Шанақтың астыңғысының көлемі үлкенірек болып келеді. Дайындалған шанақтардың сүйір жағы іші қуысталып жасалған мойынға (мойынағаш) бекітіледі. Мойынын жуан қайың немесе қарағайдан ішін ойып жасап, берік болу үшін оның сыртын кейде темір қаңылтырмен құрсаулап тастайды. Жанып жатқан көмірге желді бағыттайтын көрік мойынның ең ұшындағы «көмей» темірден ұзын құбыр тәрізді етіп жасалады. Көрік қақпағын көтеріп тұруға қайыс бау тағылады, ұшы «бастырық» деп аталатын ағаш сырыққа бектіледі.

Қолкөрік жасау

Қолкөрік жоғарыда айтылғандай екі шанақты немесе бір шанақты болып жасалуы мүмкін. Көрік мойынның ішкі жағына екінші «тіл» орнатылады. Оны үрімпар деп атайды. Мұндағы үрімпар көріктің үстіңгі қақпағындағы желбезекке қарама-қарсы жұмыс жасайды: көрікті басқан кезде үрімпар (тіл) ашылып, желбезек жабылады. Ал керісінше көтерген кезде мойындағы үрімпар жабылып, желбезек ашылады да, көрік шанағының ішіне ауа сорылады.

Көрікті орнату

Екі қолмен қысып қозғалысқа келтіретін көлемі шағын қолкөрік, бітеу теріден жасалған мескөрік сияқты түрлеріне арнайы тетіктер қажет емес. Олар тек жерге қағылған қазыққа байлануы мүмкін. Сонымен қатар, өзінің арнайы бекітілген тұғыршасы, қолмен басатын тұтқасы бар тасымалдауға қолайлы орташа көріктер де арнайы орнатуды қажет етпейді.
Көріктің үлкендеу түрлері мен ауқымды жұмыстарға арналған көріктерді қозғалысқа келтіру үшін берік етіп арнайы тетіктер жасалады. Көрік құрылатын жерге алдымен от жоғалатын оттықтың орнын белгілеп алады. Оған кәдімгі тамақ пісіретін ошақты да қолдануы мүмкін. Көмей отқа ауа үрлейтіндей қойылып, оның сыртын мойына дейін сары балшықпен сылап тастайды. Кейбір ұсталар көріктің көмейіне батпақ сыламай, оның орнына ортасын ойып жасаған тас дайындап алады. Оны ұсталар күш деп атайды. Көбінесе құстас деп атайтын борпылдақ ақ тастан жасайды. Одан кейін көріктің мойыны келетін тұсын анықтап, орнықты етіп орналастырады. Көрікті бұлай оттықтан бастап орналастыру себебі, көшпелі ортада көрік көбінсе киіз үйде немесе қастауларда уақытша ғана құрылатындықтан от жағуға қауіпсіз, әрі ыңғайлы орынның қажеттілігінен болып табылады. Көріктің бүйіріндегі екі тұтқасы тұсынан екі діңгек орнатылып, көрікті жоғарырақ көтеріп осы діңгектерге байланады. Сөйтіп көріктің астыңғы қақпағы жерге тимейтіндей биіктікте бекітіледі. Осы діңгектердің жоғарғы жағынан көлденең ағаш орнатылып, оған бастырық аталатын ұзын жұмыр ағаш бекітіледі. Бастырық ағаштың қысқарақ ұшы арқан, шынжыр арқылы көріктің астыңғы қақпағының артындағы тұтқалыққа бекітіледі. Ал ұзынырақ екінші ұшына қайыстан, арқаннан бау тағылып, баудың ұшына көлденең тұтқа байланады.
Осылай көріктің екеуін қатарластырып орнатып, бір оттыққа үрлеуіне мүмкіндік туғызуға да болады.

Көрік басу

Көрік басу. Суретті салған Ж. Шәйкен.

Көріктің түрлері мен қолданысына қарай оны қозғалысқа келтірудің өзіндік ерекшеліктері болады: Шағын көрік түрінің екі қақпағының ұшына қолға ұсталатын ағаш тұтқа салынады. Оны қақпақ дайындағанда бірге жасайды. Тұтқадан ұстаған адам қақпақты қозғап отты үрлетеді.
Көрікті басқан кезде, еппен баяу ырғақпен басады. Қатты басса көмейден шыққан жел оттықтағы көмірді үрлеп шашып жібереді. Баяу басса, темір бабыны келмей іс өнбейді, жасалған зат сапасыз ала-құла болып кетеді.
Тұтқадан ұстап төмен басқанда оның қарсы ұшы көріктің астыңғы қақпағын жоғары көтереді. Осы кезде астыңғы қақпақ желбезегі жабылады да, төменгі шанақ ішіндегі ауаның жартысы көмей арқылы пешке үрленсе, жартысы белағаштағы желбезек арқылы жоғарғы шанаққа толады. Тұтқаны жібергенде қақпақтар өз салмақтарымен төмен түседі. Ал көріктің белағашындағы желбезегі жабылып, үстіңгі шанақ ішіндегі ауа отқа үрленеді және осы мезетте астыңғы шанаққа ауа толады. Осылайша тұтқаны төмен басып және қайта босатқан сайын көріктің астыңғы және үстіңгі шанағындағы ауа кезекпен үздіксіз пешке беріліп отырады.

Суреттер

• 
  Аспалы көрік
• 
  Кіші көрік
• 
  Үлкен көрік

Әдебиеттер

• Масанов Э.А. Кузнечное и ювелирное ремесло в казахском ауле (вторая половина ХІХ – начало ХХ вв.). ТИИФЭ АН КазССР. Т.12. Алма-Ата, 1961. С.147-151;
• Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
• Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
• Нұркеұлы Қ. Ұлттық мирас – ата мұра. Өлгий, 1991;
• Райымханова К.Н. Ата кәсіп: этнографиялық зерттеу. Алматы: Қазақстан, 2001;
• Шоқпарұлы Д., Дәркембайұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы: Алматыкітап, 2007.