Көш

Көш – көшпелі ортада адамдар тобының немесе этникалық ұжымның белгілі бір мақсатқа байланысты жолға шығу үрдісі. Көшпелі тіршілікті ұйымдастырудың ең басты элементерінің, әрі тәсілдерінің бірі болып табылады. Мысалы, дәстүрлі қазақы ортадағы шаруашылықтың ең басты табиғи объектісі болып табылатын мал жайылымдарын жыл он екі айдың мезгілдік ерекшелігіне сәйкес тиімді ұйымдастыруды көш үдерісінсіз елестетудің өзі мүмкін емес. Мініс аттары, өгіздері, түйелері, сондай-ақ, әртүрлі жүк тиелген арба, сүйреткі сияқты көліктің сан алуан түрлері көштің негізгі құралдары болды.

Салтанатты көш. (Н.Г. Хлудов).

Көштің түрлері

Тарихи-этнографиялық деректерге қарағанда, жыл он екі ай көшіп-қонып жүрген қазақ арасында көштің бірнеше түрлері болған.

• Ауыл көші – жыл маусымына және шаруашылық жағдайына сәйкес баспана мен дүние-мүлкін көліктерге артып, төрт түлік малын айдап белгілі бір орынға бет түзеген ауыл. Жыл маусымдарына қарай жүрілетін көштердің ішіндегі ең тартымдысы – жайлауға көшу.
• Қыз көші. Ұзатылып бара жатқан қыздың жасау-жабдығын артқан көшті төркінінен алыстағанша қыз көші деп аталады. Мұндай көш мейлінше сәнделген және құрамы басқа көштерге қарағанда шағын келеді. Онда ұзатылып бара жатқан қыз бен оның анасы екі жақтағы құдалар мен күйеу жігіт және оның жолдастары мен құдалыққа барғандар ерекше сәнді ғұрыптық киімдерімен бірден байқалады.
• Келіншек көші. Ал шығарып салушылар қоштасып кері қайтқан соң шартты түрде келіншек көші деп аталады. Ондай көштің барар жері алыс болса көшті қорғаушы сайлауыт жігіттер ере жүреді.
  

Қазақта әсем безендірілген, қызықты-думанды өтетін көшті сыртқы көрінісіне қарап сәнді көш немесе салтанатты көш деп айтады. Қыз көші немесе келіншек көші, жайлау көші ел арасында сәнді көш ретінде қарастырылады.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ тұрмысын зерттеген орыс ғалымдары көштің мәніне, мақсатына, бітіміне және болмысына айырықша ден қойды. Соның ішінде, олардын назарын ерекше аударған көш салтанаты болды.
Атбасар уезі қоныстану басқармасының статисті Л.К. Чермактың қазақ көшіне берген сипаттамасы қазан төңкерісіне дейінгі қазақ тұрмысы мен мәдениетіне арнап көптеген сурет салған атақты Н.Г. Хлудовтың «Салтанатты көшімен» үндеседі. Таңдаулы түйелерді әсемдеп әшекейлеп жүк, тең артылып, оған кілем-кілемшелермен жабылған. Көліктің бұйдасын ұстаған сәнді киінген әйелдердің, жорға-жүйрікке мінген жігіттердің жүрістері мен әуелете салған жыр-күйлері бай ауылының әлеуеті мен салтанатын паш етеді. Сауықшыл қыз-жігіттер домбыра алып, жол бойы ән салып, көштің салтанатын асырады. Жол бойы әңгіме қызып, әзіл-қалжың жарасып, думан асқақтай түседі. Салтанатты көштің бағыт-бағдары, қай ауылдың, қай рудың екендігі «ұзынқұлақ» арқылы әп сәтте жан-жаққа тез тарайды. Байлар ауылының жалшы, малшы, сауын сауатын адамдары көштің соңын ала жүреді.
Жолай кездескен жұрт, кімнің ауылының көші екендігін біліп, сый-құрметін көрсетеді. Көштің барысын далада кездескен жолаушы немесе тұсынан өткен ауылдар тамашалап, алыстан «мынау бәлен ауылдың көші екен» деп тамашалайтын әдет бар. Мұндайда көшкендер сынға ұшырап, сөгіске қалмауға тырысады.

• Қаралы көш. Кісінің қайтыс болғанын әйгілейтін, әлі де болса қара жамылып бара жатқандығын білдіретін ерекше белгілері бар көшті – қаралы көш деп атаған. Мұндай «көш жүргізгенде «тұл» атты ерттеп, оған тұлдың (сұлбаның) «бұты» мен «аяғын» ерге тірі адамдай орнықты қондырып, үстіне шапанын жауып, қамшысын қыстырып, тымағын ердің алдыңғы қасына іліп, әлгі «салт аттыны» марқұмның бәйбішесі қыздарымен мен келіндерімен бірге көштен оқ бойы алда жетекке алып жүреді. Ал, қыздары бөріктерін теріс қаратып киеді. Жол-жөнекей кездескен ауылға жақындағанда дауыс қылып, жоқтау айтылады. Ауыл адамдары қаралы көшті тоқтатып, жұбату сөздерін арнаған соң дәм-тұзбен сыйлайды».
• Үркін көш. Ауыз әдебиет мен сөз қолданыстарында жиі айтылатын бұл ұғым туралы түрлі пікірлер бар. Үркін көш деп жұртың (ауылдың, тіпті рудың) белгілі бір саяси, әскери жанжалға байланысты, сондай-ақ, аса қауіпті індет шыққанда елдің мезгілсіз уақытта аяқ астынан көшуін айтады. Бұл жаугершілік заманындағы жаудан құтылу, тұтқиылдан жасаған шабуылдан қашу үшін зұлмат, қуғын-сүргін заманында жиі орын алған. Ал қатерлі ауру тарағанда ауру адамдарды қалдырып көшіп, індет тараған аймақтан ұзап кетуге тырысқан. Мұндайда ауыл-аймағымен берілген дабыл бойынша аз уақыттың ішінде үдере көшеді. Ондайда сән-салтанат жоқ, жанды аман алып қалу үшін малды жеделдете айдап жүреді. Мұндайда артық жүктерін жұртқа қалдырып, мүмкіндік болса көмбеге көміп кеткен. Мұндайда суыт жүріске ілесе алмайтын малдар да қалдырылған.
• Салқар көш. Орыс отаршылдығы тәртібінің қазақ өлкесіне дендеп орнығуына дейін көшпелі тіршілікте көш жыл бойында толассыз ұйымдастырылып отырылды. Көштің салқар көш деп аталатын түрі сайын далада өте ұзаққа бағытталған күн сайын толассыз көшетін үлкен көштерге қатысты айтылады. Қазақстанның әр аймағында көш жолының қашықтығы әртүрлі болып келеді. Мысалы, Оңтүстік аймақтарда осы қашықтық небәрі 15-20-дан 50 шақырымға дейін болса, батыс аймақтарда, әсіресе, Маңғыстау мен Сыр өңірі қазақтары арасында жайлауға және жайлаудан күзеуге, одан әрі қыстауға көшу 1000-1200 шақырымды құраған.

Көш жүру тәсілі

• Ерулеп көшу – жол-жөнекей бірнеше күн аялдап, мал мен жанды тынықтырып алу жолымен көшу тәсілі.
• Үдере көшу – тез жиналып, суыт аттану және қажет болғанда «қомды шешіп, теңді шешпей» аялдау жолымен жалғаса беретін көшу жолы. Бейбіт жағдайда үдері көшу тәсілі алысқа бағытталған көштің қолайсыз аймақты көктей өтуі кезінде қолданылған. Өйткені қар суы кетпей тұрып Бетпақдала, Мойынқұм, Борсық құмы, Маңғыстау, Үстірт, Атырау маңы ойпаты, Қызылқұм сияқты табиғаты қолайсыз аумақты басып өту үлкен ұйымдастырушылық шеберлікті талап етеді. Қазақтың көшпелі қоғамын зерттеуге өшпес үлес қосқан профессор С.Толыбеков түс ауғаннан соң басталған көшті үдере көш ретінде қарастырды.
• Тасымалдап көшу. Көшуге көлік жетіспеген жағдайда тасымал тәсілмен көшеді. Оның мәні ауылдың бір бөлігі күнделікті тұтынбайтын артық жүктерін барар жерге күнібұрын апарып тастап, ертеңінде баспаналарды тасиды. Мұны кейбір өңірде жүк салып көшу деп те атайды. Мал жұттан шыққан жылдары көлік тапшылығы айқын сезілетіндіктен, ауылдың бір бөлігі алдымен көшкен соң арттағы малшы, қосшы, жарлыларға көлік жіберіп көшірді. Мұндай, бөлініп көшу де тасымал көш түріне жатады.

Көшке дайындық

Көш көліктерін сайлау

Көш жақындағанда мінетін аттарын ұстап дайындайды. Көште жаяу жүру немесе ер-тұрмансыз жайдақ атқа міну адамға үлкен мін, тіпті қорлық және ауылға сын деп есептелген. Көшер уақыт жақындағанда балаларға жылқыдан тай, түйеден тайлақ ұстап, алдын ала үйретіп дайындайды. Ауқатты шаңырақ мүшелері, әсіресе ерлер жағы жылқы ішінен өздері таңдап ат ұстап, жаратады. Ал көш басталардан 3-4 күн қалғанда жылқыдан қауымның басқа мүшелері мінетін жуас аттарды ұстайды. Оларды көшке дейін қаңтарып, арынын басады. Егер көш ұзаққа жалғасқан салқар көш болса жүк артатын атан, түйе, өгіздерді оншақты күн бұрын ұстап дайындайды. Оларды жын-тоғын бастыру, қаңтарып, матау, суға салу, жарату сияқты тәсілдермен ұзақ жүріске дайындайды. Өйткені, тоқ малды жұмысқа салса, түрлі аурулардың тууына себеп болатындығы белгілі. Байлап отырған биелерді көштен бір күн бұрын ағытып қоя береді.

Көшті аластау

Көшті аластау. Суретті салған Ө.Нәбиұлы.

Қыстаудан көшерде ерекше ғұрып – тазару шарасы атқарылды. Шараның түптамыры тереңде. Байырғы түсінік бойынша, бір жылды шартты түрде қыс пен жаз немесе жылы және суық маусым деп екіге бөлген. Қазақтар қара түсті, суық, қолайсыз, түнек сияқты сипаттарды қысқа телиді. Қыс жыл бойында қаратүнек (түн) тәрізді адамға қас, кереғар жамандықтардың белең алатын кезі. Яғни, күн қысқа, түн ұзақ, күннің нұры аз, аяз қатты, сондай-ақ қар, мұз, жел, боран төрт түлікке де, адамға да аса үлкен қолайсыздық тудырады. Көп ретте үлкенді-кішілі жұт малдың бір бөлігін шығынға ұшыратып, түрлі ауру, індет өршітіп отырады. Яғни, қыс көшпелі қауым үшін түнек, пәле-жалаға толы қолайсыз кезең болып саналады. Қыстаудан көшерде қыс бойғы барлық қолайсыз әсер, жағымсыз күштердің ықпалынан құтылудың бірден-бір тиімді жолы – отпен аластау.
Қыстаудан қозғалардың алдында таңертең ерте (кейбір деректерде көшердің алдыңғы күні қас қарайған соң) қыстаудың маңынан лаулап жағылған екі оттың арасынан төрт түлікті айдап өткізеді. Ертесінде жүк артылған ат, атан, өгізді, оларға жегілген арбаны және салт аттарын жетектеген қауым мүшелері де от арасынан жүріп өтеді. Кейбір деректерде бұл ғұрыпты көктеуден жайлауға қарай бет түзеген кезде де атқарған деген мәлімет кездеседі. Көш керуені мен мал көктемгі қоныстан 5-6 шақырым ұзаған соң аялдап, аластау шарасын жасаған. Отпен аластаудың мәні – мал мен жанға жабысқан түрлі пәле-жалалар мен жын-шайтандарды оттың көмегімен аластап, тазалану. Аластаудың екінші түрі – магиялық ерекше күші бар деп саналатын керілген ала арқанның астынан төрт түлікті айдап өту.

Жүк арту

Шом жасап, жүк арту. Суретті салған Е.Оспанұлы.

Қырғауылдың қауырсынымен әшекейленген қарқара ерттелген көш түйесінің бұйдасын ұстаған әйел.

Шыңжаң қазақтарының түйені қомдауы. ҚХР. Шыңжаң, 2008 ж.

Көшетін күні таң ата, киіз үйді жығудың қамына кіріседі. Үзік, туырлық, түндік сияқты киіз жабындары алынған соң олар ретпен бүктеліп, жүк көліктеріне тепе-тең қылып артуға ықшамдалады. Керегелерді көбінесе екі-екіден беттестіріп, уықтарды шамамен 18-25 топтап буады. Олардың бас-аяғына керегеқап, уыққап деп аталатын қаптар кигізіледі.
Жүкті теңдеудің өзіндік тәртібі бар.
Алты қанатты киіз үйдің керегесін үш-үштен екі тең жасайды. Мұндай сегіз қанатты киіз үйдің уығының саны шамамен 110-нан асады. Уықтарды 15-20 дан көтергенге ыңғайлы етіп буып, салмағын бірдей жасайды. Сол сияқты салмақтары шамалас келетін, іші толы абажа, сандық, кебежелер олардың екі қапталын қажап, жараламас үшін текемет, сырмақтарға оралады. Киіз жабынның ішіндегі үлкен үзіктің екеуі бір тең болады.
Дайын болған жүктерді түйеге теңдеп арту үшін қом арқан мен тарту арқан екеуін қатарластырып тастайды. Олар қолқа деп аталатын киізден жасалған киімнің жеңі тәрізді тұйықтан өткізіп, ұштарын жазады да, оған түйені әкеліп шөгереді. Қолқаның мәні қатты тартылған арқан төсті қажалудан сақтайды. Буылып, дайындалған теңдерді артумен машықтанған адамдар айналысады.
Жүк арту үшін киіз үйдің туырлығын үш бүктеп, түйеге қомдық жасайды да, оның екі жағына кереге немесе буылған уықты екі жағынан ұстап тұрып, қолқадан өткізілген екі арқанның бірі – қом арқанмен байлайды. Ол кереге не-месе уықтың екі басынан байланады және «белге салып» қатты тартылып бекітіледі. Онан соң үшінші арқан – тең арқанның бір жақ ұшын тұйықтап салып, оған түйенің екі қапталына екі үлкен теңді әкеліп қойып тұрып, тұйық жағынан өткізіп, екінші ұшымен байлайды. Мұндай тең тепе-теңдік сақтап тұрады. Осыдан кейін үлкен екі теңнің арасында пайда болған «шұңқырға» ұсақ дүниелерді – дорба, алақап, қанар және т.б. қаптарға салып толтырады да, ең үстіне көш сырмағын жабылады. Осылай жүк артылып болған соң түйе төсінің астынан қолқа киізден өткізілген тарту арқанды жүктің ту сыртынан тартып байланады. Көштің басында жүретін шаңырақ түйе немесе бастүйеге көш сырмақ жабылған соң үстіне шаңырақ артылады. Бірақ, шаңырақ арқанмен байланбайды, желбаумен ғана бекітіледі. Бұл шаңырақты сынып қалудан сақтандырады.
Бай ауылының көшінде 15-20 түйеге, ауқатты қазақтың отбасы оншақты, орташа отбасы 5-6 түйеге жүктерін артқан. Ал, мініс көлігі отбасы мүшелерінің санына қарай шамамен 8-15 тіптен онан да көп болуы мүмкін. Өздігінен атқа міне алмайтын ойын балалары жуас түйеге тиелген, аузы ашық көш кебежелерде отырады. Сол сияқты үлкен сабаларды түйеге артқанда оны сабааяқпен қоса теңдеп артқан.
Нар түйенің үстіне арнайы жабдықтап артқан жүк теңдердің арасына отыруға ыңғайлы болу үшін қоршалаудеп аталатын арнайы орын жасалады. Оған жасы үлкендер немесе салт атқа мінуге шаршайтын балалы әйелдер отырады. Жүкті теңдеп күш көлігіне артқанда түйенің бауырындағы тең арқанға 20-25 см шамасындағы имек ағаш ілініп қойылады. Ол бұрау ағаш немесе тоғанақ деп аталады. Осы ағаштың көмегімен теңнің босаңсыған арқанын бұрап тартып қояды.

Көштің жүруі (қозғалысы)

Көш. (Қордан).

Жүк артылған атандары мен оларға жегілген күйме, арбалары жұбын жазбай баяу қозғалып отырады. Дәстүрлі ортада қалыптасқан құндылықтар мен нормалар көш барысында қатаң сақталады. Ерлер жағы да әлеуметтік дәрежесіне сай өз ішінен түрлі топ тәрізді оқшауланған топ құрады. Көштің алдында оқшау жерде жылқы, бір бүйірде – көшбасшы топ жүреді. Көшбасшыға жақындау жерде елдің игі-жақсылары мен әнші-күйші, сал мен сері сияқты өнерпаздар жүреді. Оларға іргелес сәнді киініп, саят құстарын қолына қондырып, тазы иттерін ерткен, қару-жарағын асынған сайлауыт жігіттер сейіл-серуенге шыққандай сән құрады. Көш барысында малшы-қосшы ерлер қоныс шалу, мал айдау жұмыстарын атқарады (жүгі ауған түйені шөгеріп түзеу, тоғанақтарды реттеу, арық-тұрық немесе ауырған малды емдеу және арбаға тиеу, ас-тағам әзірлеу, майлы құрым киізді сүйретіп, алдағы көш жолын тазарту шарасын жүргізу және т.б.).

Көшті басқару және ұйымдастыру

Ауылдың беделді, шешен, мәмілегер көпті көрген адамы көшбасы болады. Көшкен елдің мал мен жанын көштің қозғалуынан бастап, қонатын жеріне дейін аман-есен, әрі тиімді ұйымдастыру көшбасыға тапсырылады. Жол-жөнекей көштің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, көш жолындағы өріс пен суат, құдықтарды пайдалану және басқа қанаттаса көшіп бара жатқан ауылдармен көш үрдісін үйлестіру көшбасы басшылығымен ер азаматтар атқарған.
Көш барысында теңдерді артудағы кем-кетіктері болса, ретке келтіріп түзеп, ары қарай жүре берген. Халық ауызында «көш жүре түзеледі» деген сөз орамы осыған байланысты қалыптасса керек.
Көш жолындағы жер оты сиреген сайын көш жылдамдата жүреді. Жеделтетіп айдау малды албарынды, қызылмай ететіндіктен көш екпінін аса тәжірибелі көшбасы белгілеп отырған. Көш барысында өрісті алмастырған сайын алуан түрлі отқа (ақ, боз, балғын, ащы, қара) жайылып, сор-тұзға қанған мал күйі арта түседі.
Көш бұталы, шилі өңірді басып өтуге тура келсе, қолдарына майлы құрым киізді ұстап бірнеше жігітті аттандырады. Ондай жерлерге киізді ерсілі-қарсы сүйретіп кене, бүрген, қашық тәрізді қауіпті жәндіктерден тазартады.
Көш жол бойында кездескен өзендердің арнайы өткелдерінен кешіп өтіп отырған. Ал өткелі жоқ өзендерден арнайы көпірлерден өткен. Көпірлері жоқ үлкен сулардан жүктерімен, кейде, барлық малдарымен бірге қайықпен немесе салмен өтіп отырған.

Көштің жолда аялдауы және түнеуі

Көш межелі орынға жетіу үшін жолда аялдап, түнеп, тіптен бірнеше күн ерулеп отырады. Көштің басшысы қонатын жерге алдын-ала шөптің басын буып немесе құрық шаншып белгі салуды тапсырып отырған. Мұндай белгі салынған жерге өзге рудың көшінің ерулеп қонуына тыйым салынған. Сол сияқты қонған кезде өзге рудың белгісі бар құдығының басына аялдамауға тырысқан.
Түнеу. Таңертеңгі салқынмен қозғалған ауыл көші малдың ыңғайына қарай жеткен жерге аялдап түнейді. Ондайда мал қоралауға ыңғайлы жер таңдалады. Алдымен үй жиһаздары артылған түйе шөгеріліп, түйеден жүк түсіріледі. Онан соң үйдің ағаш қаңқалары мен киіз жабындары түсіріледі. Яғни, киіз үйді тігуге қолайлы жағы қарастырылған. Көш жолай бір қонып жететін жер болса, қазақтар ара қонып жететін көш, яғни, жақын жердегі көшке балайды. Мұндай жағдайда теңдер мен ораулы шешілмейді. Түнеген кезде уақытша жеңіл баспана түрлері тігіледі. Жылы уақытта малшы-қосшылар малды күзете далада түней кетеді.

Көштің ерулеуі

Жазба деректерге қарағанда 3-5 күн қатарынан аялдамай жөңкілген көш оты мен суы келіскен кең алқапқа жеткен кезде бірнеше күн тұрақтаған. Көштің бұндай аялдауын – көштің ерулеуі деп атайды. Теңдерді шешіп, тігуге және жығуға жеңіл баспаналар тігіледі. Көбінесе, 6-8 уықтың басын буып көтерген соң 3-4 қанаттан керілген керегеге бекітіп, киіз жапқан жолым үй тігілген. Адамдар бой жазып және малдарын түгендеп, тынығады. Ауыл малдарын сауып, тіптен жұмыс күші жеткілікті болса, биебау желісін қағып, құлындарын да байлайды.

Көштің сәні мен салтанаты

Қазақ арасында көш ертеден сән мен салтанаттың көрінісі саналған. Көшті кез келген қауымның, рудың немесе атаның «мал мен жан» санының көптігі, ауқаттылығы, күш-қарымы сынға түсетін тұсы, яғни, бүгінгі ұғыммен бейнелеп айтсақ «салтанат шеруі» десе болады. Көшпелі ортадағы байлық, бақыт, құт, елдің берекесі мен ынтымағы сияқты сан алуан дәстүрлі қағидалардың көрінісі ретінде қабылдауға болады.
Көш барысында адамдар бар жақсысын киініп, әшекей бұйымдарын тағынады. Әйелдер мен бойжеткен қыздар таңдаулы аттарын мейлінше безендірілген ер-тұрмандарын салып мінеді. Бұл көріністер адамдардың жасы, әлеуметтік дәрежесін айғақтап тұрады.
Түйелер ауылдағы шаңырақ иесінің әлеуметтік дәрежесіне қарай бір-біріне тіркеліп, тізіліп сап түзейді. Кезінде қазақ көшінің салтанатын көрген еуропалықтар мен орыс зерттеушілерін таң қалдырған керуеннің ерекшелігі бұйдасымен бір-біріне тіркеліп қаз-қатар тізілген түйелердің өздігінен жүріп отыратындығы болған. Ауыз әдебиет үлгілеріндегі «көштің сәні келмейді, түйесі жоқ» (К. Әзірбаев) деп келетін жолдар дәстүрлі ортада үлкен «сахнаға» саналған көштің сәнін келтіруде жүктерін артқан түйенің маңызы ерекше болғандығының мысалы болып табылады.
Жүк артылған түйелерге көш салтанатына арнап арнайы оюлап, кестелеген асмалдық, жабазы, кежім, қуырша сияқты сәнді жабу түрлерін немесе кілем-кілшелер мен арнайы көш сырмақтар жабады. Сонымен қатар, түйелердің мойынына күлтеленген бау, жібек шашақтар да ілген. Абажа, әбдіре, кебеже және сандықтар өзіне лайық сәнделген қаптарға салынып артылады.
Көш салтанатында бас түйені ерекше сәндейді. Оған таңдалған сымбатты, ақ түсті түйеге шаңырақ ас-тағам салынған төртқұлақты кебеже, асадал артылады да, оның төрт бұрышына арнайы сәнделіп жасалған айырықша белгі – қарқара орнатылады. Мұндай қарқара кейде нардың өркешіне салынған кәтептің үстіне де қондырылады. Ол дәстүрлі түсінікте зор, биік, ерен, дарабоздықты, көштің сәнін андағайлап тұратын белгі орнында жүрген. Қарқара көш керуенін тіл мен көздің сұғынан сақтайды деген сенім болды. Мұндай көшті ел ішінде "қарқаралы көш" деп те атаған.
Көш керуенінің бас бұйдасын ауылбасының немесе рудың ең ықпалды немесе дәулетті адамының жолы үлкен анасы, ол болмаса бәйбішесі ұстаған (тоқалға немесе келінге керуен бұйдасын ұстау құқы тимеген). Ал, ерекше сәнделген бас түйеге ауылбасының кербез бойжеткеніне мінуге рұқсат етілген деген мәлімет нақтылай түсуді қажет етеді.
Малшы-қосшы үйлердің дені көштің соңына қарай қой-ешкі айдаған ауылмен ере жүреді және негізгі көштен қалып бір-екі күн кейін жетуі мүмкін. Ал, көш пен жылқы, сиыр тәрізді аяқты мал озып кетіп, қолайлы жерде 2-3 күн ерулеп арттағыларды күтетін жағдайлар да ұшырасады.
Ал орташа ауқатты ауылының көші жұпыны, көлік малдары арық, әшекей безендіру аз, киімдері қарапайым, бала-шағаларын көш кебежелерге салып қойғандығынан байқауға болады. Мал айдаушылар жайдақ атқа мінген немесе жаяу-жалпылы болады. Байлардың көшіне қарағанда, кедейлердің көш керуені қарапайым және мал саны аз болады.

Мал айдау

Көш жолдары бойында жатқан аумақтағы елдің қыстауы мен қыстық жайылым үшін сақтап қорып отырған қорықтарына жақындау заң бұзушылық ретінде ғұрыптық құқық бойынша жауапқа тартылады. Күнделікті шаруашылық әрекеттерінде бай малы бөлініп бағылса (немесе өз меншігіндегі азын аулақ малын жеке бағатын орташалар да) көш үрдісі кезінде бар малын бірге айдайды. Маусымдық қоныстарға қой мен ешкі отары көштен бірер күн бұрын жая, өргізіліп айдалады. Оған қанаттас сиыр жүреді. Жылқы жусауы бөлек болатындықтан оқшау жүреді.
Ұры-қарыдан сақтайды деп кәрі жілікті малдың мойнына іліп қояды. Сауылатын малдарды көш жолында сауу мүмкіндігі ойластырылған. Мысалы, сауын сиырларына желініне желінқап байланады да, бұзаулардың танауына сірге өткізіледі немесе тұмылдырық кигізеледі. Сүтті ешкілердің лақтарының танауына істік, шөрік өткізіледі. Қой мен қозыны реті болса, бөліп жая отырып жеке айдайды. Олар кешкі сауыннан соң жамыратылып, қас қарая қайтадан бөлініп, қозы ауылға айдап апарылған. Яғни, ұзақ уақытқа жалғасатын көш барысында күнделікті қажетті сүт өнімдерінің үзілмеу жағы ойластырылады. Осыған байланысты ел ішіндегі мәлімет берушілер көштің қысқа қашықтықта жүретін қозыкөш деген түрін қой ауыл, қозы ауыл деген бөліс бойынша отыратын ерекшелікпен байланыстырады.
Көш барысында көшбасшы керуен жүріп өтетін жолдың бойында басқа бір көштің малының бар-жоғын алдын-ала бақылап отыратын болған. Себебі, бұл өргізіліп бара жатқан мал отары мен келесі бір көштің немесе еру елдің отарымен араласып, мал дауының өршуіне әкеп соғады. Малшылар қоржындарына бірнеше күндік жол азығы – асылған ет, құрт, ірімшік, нан, тоқаш және т.б. салып, жан торсықтарына қымыз, айран, шұбат құйып алады.
Көш кезінде біреуге мінгесу де әбестік, қорлыққа саналған. Дегенмен өздіген жүре алмайтын адамдарды түйе үстіне орын сайлап отырғызу, мінгестіріп алып жүру, жатып қалған ауру адамдарды зузамен алып жүру сияқты жағдайлар орын алады.

Көшке қатысты салт, ғұрып, наным-сенім мен ырым-тыйымдар

Көштің басталу, жүрілу, аялдау, тоқтау, ара қону, ерулеу сияқты сан алуан кезеңдері барысында орындалатын жосын-жоралғылар мен ырым-тыйымдар бар.

• Әуелі қыстаудан мал мен жанды түгелімен лаулап жанған оттың арасынан өткізіп аластау пәле-жаладан тазартады деп санайды. Егер бұл рәсім жасалмаса кейін көшкен жерлерде міндетті түрде жасалуы тиіс. Көш барысында жолай ауру-сырқау шығып, малға ұры-қары тиіссе, ит-құс (бөрі) шапса немесе жүк ауып, көштің мазасын алуын көштің аласталмағандығымен байланыстырылады. Ондай жағдайда жол бойындағы әулиелердің мазарына түнеп, құрбандық шалады.
• Көштің алдын кесіп өтуге тыйым салынған. Өйткені көш қазақ ұғымында киелі болып саналады. Көштің жолын кесуге қатаң тыйым салудың моральдік-этикалық қырынан басқа, ғұрыптық мәні де бар. Мұндай жол кесу ауылдың тіпті, күллі рудың жолын кесуге, ырысын, құт-берекесін шектеуге баланды.
  
• Көш түстенген кезде, сол маңдағы ауылдың адамдары сусын әкеліп, үй тігісуге қолғабыс жасауы бұлжымас қағиданың бірі болды.
• Көшке ұшырасқан және көшке сусын алып шыққан адамдар көш керуенін көрген кезде «көш байсалды болсын!» немесе «көш көлікті болсын!» деген тілек айтқан соң ғана жөн сұрасады. Сондай-ақ, көшіп бара жатқан адамдарды шығарып салғанда осылай тілектестік білдірген.
• Көш барысында көшіп бара жатқан елдің жас келіндері зираттың тұсынан және үлкен ата ауылдардың жанынан аттан түсіп, жаяулап өтетін болған. Бұл қазақ қоғамындағы қалыптасқан моральдық-этикалық құндылықтардан туындайтын ереже ғана емес, сонымен бірге руаралық қатынастардың нормаларын айғақтайтын ата-баба жолына бекем екендігінің «көрсеткіші» ретінде бағалауға тұратын қағидалардың бірі.
• Бөтен елдің көшіне шабуыл жасау ғұрыптық құқық заңдары бойынша қатаң жазаланатын аса ауыр қылмыс болып есептелінді. Көш тонаған басбұзарларды елден аластаған, тіпті, өлім жазасына да кескен. Халық ұғымы бойынша, көшке тиген адамның өзі де, үрім-бұтағы да оңбайды екен деседі.
• Көшке сусын алып шығу. Көш ауылдың жанынан өткен жағдайда тұрғындар керуеннің алдынан сусын алып шыққан. Қазақ дәстүріндегі рухани құндылықтардың біріне саналатын бұл ғұрыптың түп төркініні Алаштың бөлінбеген еншісі жосынымен байланысты. Мұны елдің бірлігі мен руаралық қатынастарды күшейтудің ғұрыптық тәсілі ретінде де қарастыруға болады. Әрі жөн-сұрасу, білісу арқылы жан-жақты ақпарат алмасудың түрі ретіндегі маңызы да зор. Көшті көргенде отырған ауылдың дәм алып алдынан шығуы, шаршап, шөлдеп келе жатқандарға үлкен қолдау болып табылады. Дәстүрлі ғұрыптық құқық бойын-ша көшке құрмет көрсетпей, сусын алып шықпаған ауылбасылары ат-шапан айыпқа тартылатын болған. Сусынды кесе, шараға құйып әуелі көштің көшбасына, көш бұйдасын ұстаған бәйбішеге, сонан кейін жасы үлкендерден бастап, жастарға қарай ұсынады. Мұндайда ұсынған ақтан әуелі ат жалына бір-екі тамшы тамызған соң барып ішеді. Сусынды ішкеннен кейін рақмет айтып, әйелдер ыдыстың ішіне тана, түйме, сөлкебай сияқты заттар салып қайтарады.
• Ерулік беру. Көшіп келе жатып түнеген ауылдың ертеңінде жүктері тиелмегендігі, үйлері тігулі тұрғандығы оның ерулеп отырғандығын білдіреді. Ондайда ата-баба жолымен жақын отырған ауылдың тұрғындары ерулік әкелуге міндетті саналады. Ерулікке соғым етінен дәм, қазы-қарта, сыбағалы жіліктерге қоса, алуан түрлі дәмді тағамдар, қымыз әкелінеді. Оны ауылдың жөн білетін үлкендері бастаған жас жігіттер мен келіндері алып келеді. Мұндай дәм әкелген ауылға көштегілер қарулық деп аталатын сый кәде жасайды. Бірақ, көшіп бара жатқан елден үлкен қарымта дәметпейді. Осы жайтқа байланысты қазақта «көшкен елдің көмеші болса, ерулі елдің ерулігі бар» деген нақыл сөз қалыптасты.
  

Жаз бойы қызық думанды өткізген қауым жайлаудан көшерде бір-бірін арнайы дәмге шақырысып қоштасады. Кейбір өңірлерде «айырылыс көже» деп аталатын дәм беріледі. Көшпелі өмірінің ең мәнді кезеңіне саналатын жайлаудан бас-аяғы бірнеше күнде ел-жұрт ошарылып көшеді.

Жаңа қонысқа қону

Жаңа қонысқа қонып, үй тігіп жатқан кезде келген адам «қоныс жайлы болсын, кереге басы майлы болсын!» деген тілек түріндегі сәлем айтады. Ондайда келген адам үй тігу жұмыстарына қолғабыс етуі тиіс. Әйтпесе, болашақ баласының белі бүкір болып қалады деп ырымдайды. Бұрын келген ауылдар өздерінен кейін келгендерге ерулік әкеледі. Ес жиып, дамылдаған соң көшіп келген ауыл сый-сияпат көрсеткен ауылдың адамдарын қарымтаға, кәделі асқа шақырады.
Ұзақ уақыт отыратын қонысқа кең, сулы-нулы алқап таңдалады.
Қоныста бай ауылы белгіленген ретпен тігіледі:

• Алқа қотан жасаған ауылдың жел жағында немесе бас жағында бай шаңырағы мен ауылдың жасы мен жолы үлкен қара шаңырақтар сап түзейді. Оларды айналдыра үлкенді-кішілі отаулары шежірелік реттілік бойынша жағалай орналасады. Ауылдың малы мен жолаушы, жүргінші келетін жағы ашық қалдырылады.
• Көп малы бар бай ауылының малшы-қосшы, жалшы және сауын сауатын ағайындары ауылдан сәл оқшау отырады.
• Байдың үйінің айналасына қонақ күтетін боз үй және ас-суға арналған қара үй, абылайша, жаппа, күрке, қос, ұраңқай сияқты баспананың қарапайым түрі тігіледі.
• Ауқатты, сән-салтанатты, мейманасы тасыған жуан ауылдар да ауқымды болып, іргелі екендігін сырт көзге бірден білінеді. Олардың арасында елдің игі жақсыларымен қатар, ұста, шебер, емші, молда, саятшы сияқты әлеуметтік категориялардың отбасылары қатар қоныс тебеді.

Әдебиеттер

• Букейхан А.Н.Казахи Адаевского уезда. Казаки. Антропологические очерки. Издание особого комитета Академии наук по исследованию союзных и автономных республик. Л.: АН СССР, 1927. С.59-83;
• Руденко И.С. Очерки быта северо-восточных казахов. Казаки. Сборник статей антропологического отряда Казахстанской экспедиции АН СССР. Исследование 1927 г. Л.: АН СССР, 1930. С.1-72;
• Руденко И.С. Очерки быта казаков бассейна рек Уила и Сагыз. Казаки. Антропологические очерки С.Ф.Баронова, А.Н.Букейхана и С.И.Руденко. Л.: Издание особого комитета АН по исследованию союзных и автономных республик. АН СССР, 1927. С7-32. С.1-72;
• Арғынбаев Х. Қазақтың мал шаруашылығы жайында этнографиялық очерк. Алматы: Ғылым, 1969;
• Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в нач. ХVII-нач. ХХ века (политико-экономический анализ). Алма-Ата: Наука, 1971;
• Мұқанов С. Халық мұрасы. Алматы: Қазақстан. 1974;
• Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата:Наука Казахской ССР, 1980;
• Халиди Қ. Тауарих хамса: Бес тарих. Аударғандар: Б. Төтенаев, А. Жолдасбеков. Алматы: Қазақстан, 1992;
• Әлімбай Нұрсан. Қазақтың өлікті жөнелтуге байланысты жосын-жоралғыларының этномәдени проекциясы. ҚР ҰҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. 1994. №1. 36-48 бб.;
• Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов. Основы жизнедеятельности номадного общества. М.: Горизонт, 1995;
• Алимбай Н., Муканов М.С., Аргынбаев Х. Традиционная культура жизнеобеспечения казахов. Очерки теории и истории. Алматы: Ғылым, 1998;
• Алимбай Нурсан. Община как способ жизнедеятельности кочевников: о механизме реализации социальных отношений в кочевой среде. Отечественная история. 1999. №1. С.59-70;
• Хлудов Н.Г. Шығармалар каталогы: кескіндеме және графика (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде). Жобаның жетекшісі, кіріспе сөзінің авторы Нұрсан Әлімбай. Алматы: Эффект, 2003;
• Кенжеахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. Алматы: Атамұра, 2010; ҚӘТС. 8-том. Алматы: Арыс, 2007.