Литота

Литота (гр. λιτότης - қарапайым, қораш), немесе кішірейту — заттың не құбылыстың қасиетін кішірейте суреттейтін көркемдік құрал. Батырлар жырларында, өтірік өлеңдерде литота жиі қолданылған. Мысалы, "От орнындай тұяқтан, оймақтайы қалыпты" ("Ер Тарғын"). Литотаның мақсаты - тосын әсер туғызу. Мысалы, "Қайныма қарға мініп ұрын бардым" (өтірік өлең). Қазіргі қазақ әдебиетінде литота өтірік өлең айтысында қолданылып жүр.

Мысалы:
Етектейін еріннен
Екі елісі қалыпты.
Қиған қамыс құлақтан
Бір тұтамы қалыпты.
Жалбыраған жалынан
Жалғыз қарыс қалыпты.
Күлтеленген құйрықтан
Бір тұтамы қалыпты.
                  («Тарғын» жырынан)

Литота және әсірелеу

Литота — әсірелеу секілді, бейнелі сөздің бір түрі. Екеуінің айырмасы: әсірелеу бір құбылысты өте үлкейте суреттесе, литота бір құбылысты өте кішірейтіп суреттейді. Литота да, әсірелеу сықылды, автордың не айтайын дегеніне тығыз байланысты. Оқиға, жағдайға, суреттейін деген өмір құбылысына лайықты түрде таңдалынып алынады.

Махамбет бір өлеңінде:
Таудай болған талаптың
Назары қайтқан күн болған...
Телегей-теңіз шалқыған
Қоғалы көлдер суалып,
Тізеге жетер-жетпес күн болған.
Жапанға біткен бәйтерек
Жапырағынан айырылып,
Қу түбір болған күн болған.
Алқалаған жер болса,
Азамат басы құралса,
Мәшурат кеңес сұралса,
Мәшурат берер ер едік.
Исатайдан айырылып,
Алқалай келген кеңесте
Дем құрыған күн болған, -
дейді.

Бұл - халық көтерілісі жеңіліске ұшырап, Исатай өлгеннен кейін шығарылған өлең. Ханға қарсы көтерілушілердің басындағы ауыр халді айқынырақ етіп суреттеу үшін ақын өмірдің алуан құбылысын өте кішірейтіп көрсетеді. «Көлдер тізеге жетер-жетпес», «Бәйтерек - қу түбір» т.б. Осылардың бәрі де өлеңдегі негізгі ойдың қазығы. «Исатайдан айырылып, дем құрыған күн болған» деген жолдағы пікірді оқушылардың ой-сезіміне әсерлі, күштірек етіп жеткізу үшін қолданылып отыр.

Әсірелеу мен литотаны кейбір әдебиетшілер троптың бір түрі деп қарайды. Ал кейбір әдебиетшілер көркем тілдің ерекше бір түрі деп біледі. Шындығында, осы соңғы пікір шындыққа жақын. Өйткені троптың қай түрін алсақ та, сөз өз мағынасында емес, ауыстыру, алмастырып айту мағынасында қолданылады. Әсірелеуде өмір құбылысы, қимыл, іс-әрекет, көрсетпек нәрсе қаншама үлкейтіліп айтылғанмен де, сөз өз мағынасында қолданылады. Зат, іс-амал, құбылыстар не өте үлкейтіледі, не өте кішірейтіледі. Бірақ өзінің бұрынғы мағынасынан ауыстырылмайды.

Әсірелеу де, литота да өмір құбылысын суреттеудегі көркем тілдердің негізгі бір түрі есебінде бұрынғы және соңғы әдебиетімізден де орын алады. Бірақ ауыз әдебиетінде, әсіресе эпостық поэмаларда, көп кездеседі.