Малайзия әдебиеті

Жалпы шолу.

Малайзия - Оңтүстік-Шығыс Азиядағы федералды мемлекет. Батыс бөлігі – Малакка түбегінің оңтүстігінде , шығыс бөлігі Калимантая аралының солтүстік-батысында орналасқан. Астанасы - Куала-Лумпур қаласы. Қала атауы оның тарихымен байланысты қойылған. Жүз жыл бұрын қытайлықтар Малайзияда темір кенін анықтап, Куала-Лумпур атты жерде тұрақтанған. Ол малай тілінде «екі майлы өзеннің сағасы» дегенді білдіреді. Бұл жерде мекен пайда болып, осы атаумен қазіргі заманға сай дамып, қарқындап өсті. Малайзия – он үш штат пен екі федералды аумақтан тұратын федеративті мемлекет. Елді сұлтандар «кеңесі» әр бес жылға сайлап қоятын сол немесе басқа штаттардың сұлтандары алма-кезек басқарады. Мемлекеттік тіл ретінде малай тілі жарияланған. Алайда отаршылдықтан кейін ағылшын тілі ресми тіл болды, қытай және тамиль де осындай мәртебеге ие. Тіл туралы талас-тартыс әлі күнге дейін жалғасып келеді. Малайзия Федерациясы – көпұлтты мемлекет. Малайзия да Қазақстан секілді тарихи мұраларға бай, алуан түрлі мәдениеттер елі. Бұл мемлекетте де сандаған ұлт өкілдері бейбіт қатар өмір сүреді. Діни сенім бостандығы да Конституциялық кепілдендірілген. Малайзияда конфуциандық, даосизм, буддизм мен өзге де діндер еркін тараған. Біздің киелі Арыстан баб мазарымыз секілді олардың да діни ескерткіштері тәу ететін қасиетті жер саналады. Кейде Малайзиялықтар өздерін «Төрт халықтың елі» деп атайды. Олар малайлықтар, шығыс бөлігінде, яғни бұрынғы Борнеодағы (59%) байырғы тұрғындар, қытайлықтар (байырғы тұрғындар, қытайлықтар (32%), үндістер ( 9%). Шығыстағы қытай-үнді сауда-саттық байланысының дамуы Малайзия мәдениетінің дамуына әсер етті. Сонымен қатар, парсы, араб,британдықтардың да ықпалы болды. Тарихына келер болсақ, Малайзия жерін адамдар ерте заманнан бастап мекендеген. Үндістан мен Қытай арасындағы сауда жолдары бойында орналасқандықтан, елде үнді ықпалы күшті болған. Малайзия жерінде VII ғасырда үнділік мемлекет құрылды. 1948 жылы Малай федерациясы құрылды. 1948 жылдың 60- жылдары ұлт-азаттық қозғалыс күшейіп, 1957 жылы 31 тамызда Британ бірлестігі аумағында тәуелсіздікке қол жеткізді. Малай атауы Малайур және Малайджил деген санскриттік сөзден шыққан. Яғни, «таулы ел» деген мағынаны білдіреді. Бұл сөз Малакка жағалауындағы үнділік саудагерлерді еске түсіреді, басқаша нұсқасы «таулы» сөзінен шыққан. Француздық теңізші Жюль Дюмон-Дюрвиль өзінің 1826 жылы мұхитқа жасаған экспедициясынан кейін, Полинезия жағалауынан ажырату үшін «Микронезия», «Малайзия», «Мелонезия» деп атауды ұсынады. 1831 жылы француз географиялық қоғамында осы нұсқадағы атаулар қолданыс тапты. Малайзияны Дюмен-Дюрииль «Әйгілі Ост-Үнді территориясы» деп атайды. 1850 жылы ағылшын этнологы Джордж Самюэль Виндзор «Үнді архипелагы және Оңтүстік Азия журналында» бұл жағалауды Мелаюнезия немесе Индунезия деп атап көрсетеді.

Малайзия әдебиеті

малай халқының және оған туыстас қазіргі Индонезия, Малайзия, Таиландтың оңтүстігіндегі аумақты мекендеген халықтардың әдебиеті. Малайзия әдебиетіне «Рамаяна» және «Махабхарата», үнді повестері, парсы-араб әдебиеті ықпал етті. Ортағасырларда ява әдебиеті, әсіресе соның ішінде ява қуыршақ театрының әсері байқалады. XX ғасырда Оңтүстік-Шығыс Азия оқулықтарында ұлттық-саяси терминдерімен байланысты ортақ «М.Ә.» деп қысқаша беріледі. Бұл термин қазіргі Малайзия территориясында «малай тіліндегі әдебиет» деп бекітіліп, «малайзиялық» деген атаумен берілді. Көне дәуір ескреткіштері VII ғасырдан басталды. Ежелгі малай тілінде жазылған ескерткіштер ежелгі үнді жазуының үлгісі бойынша 682 жылы жазылған. Малай тілі санскрит тілімен қатар индуизмді ұстанған империясының әдеби тілі болды. Бәрақ бүгінгі күнге дейін жеткен ежелгі дәуір әдебиетінің шығармалары араб графикасымен (ислам дінін қабылдағаннан кейін) жазылған. Олардың көбісінде малай және халықтарының наным-сенімі және аңыздары индуизмнің идеологиясымен сәйкестікте түсіндірілген («Шри Рам туралы повесть», «Санг Бом туралы повесть») . Малай тілі – Малайзия архипелагында ислам дінінің таралуы мен христиан дінінің насихатталануында маңызды рөл атқарады. Малай әдебиетінің көне жанрына дуалау (мантра), жүмбақтар (тека-теки), рифмалық әзілдер, мақал-мәтелдер (бидам, прибахаса) жатады.Әсіресе, лирикалық және дидактикалық пантундар (ортағасырлық Малайзияның дәстүрлі фольклорлық жанры) көп қолданылған. Оның алғашқы екі өлеңі «тұспал», екінші екі өлең «мән» деп аталады. XX ғасырға дейінгі Малайзия әдебиетінің халық ауыз әдебиеті үлгілері мен мұралары еуропаның серілік романдарына типологиялық жағынан ұқсас әңгімелер түрінде келеді. Аталмыш әңгімелердің сюжеті екі түрлі: 1) үнді-ява сюжеті: «Чекел Ванен Пати» (ХVғ), «Панджи Семиранг туралы аңыз» (орысша аудармасы 1965 жылы), «Дамир Вулан туралы повесть», «Индрапутра туралы повесть». 2) араб-парсы дастандарының сюжеті бойынша тұрмыстық жырлар: «Қос мүйізді Ескендір Зұлқарнайын (Александр Македонский) туралы повесть» (ХІVғ.), «Пайғамбардың шапағаты туралы повесть» (ХІVғ.), «Амире Хамзе туралы повесть» (ХVғ.), «Мұхаммед Қанапия туралы повесть» (ХVғ.). Малайзия әдебиетінің фольклорында: «Кен Тамбухан туралы повесть», «Бидасари туралы повесть», «Си Линдонг Далим туралы дастан» атты лиро-эпостық жырлар; ХVІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырда «Маккасардағы соғыс туралы» атты тарихи эпикалық жырлар кең тарады. Малайзия әдебиетінде әсіресе, Даджал бейнесі әйгілі. Мұсылман елдерінде Даджалдың жалған миссиясының тез арада болатындығын болжайтын әдеби шығармалар көп тараған. Оның жақындауы Ақыр заманның таяғанын білдіреді. Даджалды бұл кітаптарда «еврейлер патшасы» деп атаған. Даджаль араб тілінен аударғанда «дінсіз» деген мағынаны білдіреді, оны кейбіреулер жалғыз көзді адам, енді басқалары басы аспанға дейін, аяғы мұхит түбіне дейін жететін құбыжық ретінде суреттейді. Малайзия елінің көрнекті ақыны Абдуллах бин Абдулкадір Муишидің «Абдуллах тарихы» атты кітабы жани жазуын пайдалана отырып малай тілінде жазылған. Қазіргі Малайзияда ХV ғасырдың соңында ислам дінінің енуімен писмаджав жазуы дамып, аймақта дәстүрлі ауыз әдебиеті қалыптасты. Халық ауыз әдебиетіне үнді эпостарының әсері зор болды. Кезінде әрбір малай сұлтанының өзіндік әдеби дәстүрә болған, ол парсы және таяу шығыс елдерінің өнері мен тарихы арқылы танылды. Малайзия әдебиетінде ең маңызды кезең – кітап шығару ісінің дүниеге келіп, поэзия жанрының жақсы дамуы болды. ХІХ ғасырдың басында Малайзия әдебиеті халықтың тұрмыс-тіршілігі, хандық биліктер жайлы шығармалардың сюжетіне жинақталған, және соның салдарынан шығармалардың тақырып ауқымы кеңейді. Сол кезеңдегі көлемді, атақты шығармалар қатарына, «Малайзия шежіресі» (ХVғ.), «Ханг Туах тарихы» (ХVІғ.) атты туындылар жатады. Малайзия әдебиетінің негізгі тілдері малай, ағылшын және қытай тілдері болды. Б.з.б. ІІІ ғасырда, яғни Британдық басқару кезінде Малайзия жеріне зерттеушілер, әдеби саяхатшылар, отаршыл Админдер, антропологтар және ботаниктер түбегейлі қызығушылық танытты. Қазіргі таңда сол кезде жазылған романдардың, әңгімелер мен мемуарлық шығармалардың, антропологиялық және ботаникалық жазбалардың көлемді жинақтары сақтаулы. ХІІІ-ХІV ғасырдағы ортағасырлық Малайзия әдебиетінің негізгі орталығы Суматрадағы Пасей патшалығы, ХV ғасырда Малакка сұлтандығы болды. Малакканы португалдықтар жаулап алғаннан кейін (1951) ол Жохар сұлтандығына (Солтүстік Суматрадағы Малакка және Ач түбегі) ауыстырылды. Ал XIX ғасырда Малакка бұғазының Риау архипелагы Панелгат сұлтандығының негізгі орталығы болды. 1930 жылдан бастап Малайзияда еркін өлең саджак поэтикалық жанры қалыптасты. Ол әсіресе XX ғасырдағы әлеуметтік қақтығыстар, отарлау саясаты мен жапон басқыншылығына қарсы күреске шақырудың тиімді тәсілі болды. 1971 жылы үкімет басшылары малай тіліндегі шығармаларды «Малайзияның ұлттық әдебиеті» деп таныса, бумипутра тілінде «аймақтық әдебиет» десе, енді басқа тілдер «құрама әдебиетінің» әдеби тілі дейді. Жазба әдебиетінің негізгі прозалық жанры седжар (рулық шежіре) болды. Пантун – ортағасырлық Малайзияның дәстүрлі фольклорлық жанры. Еуропада пантун деп қолданылады. Пантун – шағын көлемді жанр, мағынасы жағынан біздің қалжың өлеңдерімізге ұөсас келеді. Ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтылып жеткен шағын әңгімелер бүгінгі күнге дейін мұра болып жеткен, олар 1920 жылы алғаш малай тіліндегі газеттерде жарияланды. Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң, әңгіме жанры жаңа әлеуметтік-саяси тақырыптарда жазыла бастады. 1960-1970 жылдар аралығында батыс әдебиетінің ықпалымен жаңа стиль пайда болып, 1980 жылдар соңында әдебиетте жанр мәселесі жандана бастады. Малайзиялықтардың поэзияға деген құштарлығы дәстүрлі әдебиеттің жандануына өз ықпалын тигізді. Ақындар өз туындыларында жаза отырып, шығармашылығын дамытты.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Абазов Р, Абазова Ә. Малайзиялық даму тәжірибесі: жас жолбарыстың үлгісі //Саясат. 1995. №4, 72-82 б. 2.Малайская литература http://slovari(қолжетпейтін сілтеме) Yandex.ru / – книги /БСЭ/ 3. Хикаят Искандар Зюлькарнен http://ru_encydia.com/en(қолжетпейтін сілтеме) 4. Джани. http://e-x.com.ua/malaysia/guide/literature Мұрағатталған 15 қазанның 2015 жылы. 5.Ортағасырдағы Малайзия әдебиеті http://turlocman.ru/malaysia/ Мұрағатталған 24 наурыздың 2015 жылы. 6. Пантун http://ru.wikipedia.org/wiki/ 7. Брагинский В. И. Хамза Фансури. – М.:Наука. Главная редакция восточной литературы,1988. - 343 с.ил. (Писатели и ученые Востока).

Глоссарий

Джави – малай тілін жазу үшін қолданылатын түрлендірілген араб әліпбиі. Бруней жазуының ресми жүйесінің бірі, сонымен бірге Малайзия, Филиппин, Индонезия, Сингапур мемлекеттерінде негізінен діни мақсаттарда ғана қолданылады. Бумипутра – Малайзиялық ежелгі халықтың этникалық тобының атауы. Раджа – ел басқарушы патша немесе ханға берілген үнді лауазымы. Қазіргі үнді әсіресе, хинди тілінде «радж» түрінде өолданылады, санскриттік түбірі «жалтырау,жарқырау» деген мағынаны білдіреді. Даджаль – ислам дінінің іліміне сүйенсек, оның пайда болуы ақыр заман алдында адамның басына түсетін сынақтарды белгілейді.