Малайлар
Малайлар (өз атауы — оранг-мелаю — “Мелаю елінің адамдары”) — Малайзияның негізгі тұрғындары. Индонезия, Тайланд, Сингапур, Бруней, Жаңа Зеландия, Австралия, Оңтүстік-Шығыс Азия, Оңтүстік Африка Республикасы, т.б. елдерге тараған. Индонезиядағы саны 19 миллион адам, Малайзияда 14 миллион, Тайландта 2,5 миллион, Сингапурда 400 мың, Брунейде 200 мың адам. (2009). Жалпы саны 27,8 млн шамасында. Оңтүстік азиялық нәсілге жатады.[1]
| Малайлар | |
| оранг-мелаю | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
27,8 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Индонезия |
19 млн. |
 Малайзия |
14 млн. |
 Тайланд |
2,5 млн. |
 Сингапур |
400 000 |
 Бруней |
200 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
өңдеуЭпикалық әдебиет «Малай жылнамасы» «Melayu» сөзінің этимологиялық шығу тегін Индонезиядағы Суматрадағы Sungai Melayu («Мелайу өзені») мен байланыстырады. Ағылшын тіліндегі "малай" термині португал тілінен шыққан голландиялық малайо сөзі арқылы қабылданды, малайо, ол малай тіліндегі түпнұсқа Melayu сөзінен шыққан.[2]
Тілі
өңдеуМалай тілінде сөйлейді. Малай тілі бірқатар диалектілерге бөлінеді; ол малай-полинезиялық отбасының Индонезиялық тармағына жатады. Риау және Линг архипелагтарының диалектісі негізінде Малай, Сингапур, Солтүстік Калимантанда кең таралған және Малайзияның мемлекеттік тіліне айналған малай әдеби тілі дамыды. Дәл сол диалект қазіргі Индонезия тілінің - Индонезия Республикасының мемлекеттік тілінің негізін құрады.[3]
Діні
өңдеу15 ғасырдың аяғынан бастап көптеген малайлықтардың ресми діні - ежелгі анимистік нанымдардың қалдықтарымен, сондай-ақ буддизм мен индуизм элементтерімен астасып жатқан ислам діні.[4]
Тарихы
өңдеуМалайлар бірнеше ірі топтарға жіктеледі. Малайзиялық малайлар шығыстық және батыстық болып бөлінеді. Сингапурлық Малайлар этнографиялық жағынан батыстық малайлармен біртектес. Индонезиялық малайлар мәдени және тілдік ерекшеліктеріне қарай палембанг (оранг-палембанг), жәмби (оранг-жәмби), риау (оранг-риау), т.б. болып бөлінеді. Көптеген зерттеушілер малайлардың түпкі отаны Батыс Калимантан деп есептейді. Олардың ата-бабалары б.з.б. 1-мыңжылдықта Оңтүстік Қытай теңізінің жағалауына қоныстанған. 7 — 8 ғасырларда малай мемлекеттері Батыс Индонезияның негізгі теңіз жолдарын бақылап отырған Шривиджайя мемлекетіне бірікті. Малайлар этногенезінде Индонезия мен Малакка түбегіндегі көптеген халықтар елеулі рөл атқарған. 13 — 14 ғасырларда Индонезия малайлары Мажапахит империясына бағынады. 14 — 15 ғасырларда малайлардың ислам дінін қабылдауы олардың біртұтас халық болып бірігуін тездетті. 15 ғасырда құрылған Малакка сұлтандығы Оңтүстік-Шығыс Азия аралдарындағы сауда жолдарын өз бақылауында ұстады. 19 — 20 ғ-ларда отаршылдыққа байланысты малайлар этнографиялық тұтастығынан айрылды. Малайзия мемлекетінің құрылуына байланысты малайлардың негізгі бөлігі бір ұлтқа айнала бастады. Қалғандары өздері тұрған мемлекеттердің жергілікті диалектілеріне бейімделгенімен, өздерінің этн. ерекшеліктерін сақтап қалған.[5]
Кәсібі
өңдеуНегізгі кәсібі – егіншілік (негізгі дақылы – күріш, гевея, кокос пальмасы, кофе) және балық аулау. Көптеген малайлықтар, әсіресе Калимантанның солтүстігінде, Суматраның солтүстігінде, Сингапурда, Малай түбегінің батысында, өнеркәсіпте, саудада, қызмет көрсету секторында және басқаруда жұмыс істейді. Қолөнер дамыған – зергерлік, тоқымашылық, кейбір салаларда – батик жасау, тоқу, қайық пен кеме жасау дамыған. Бұрынғы уақытта қарақшылықпен айналысқан.[6]
Өмір салты
өңдеуМалайлықтар отбасыларында ежелгі дәстүрлер сақталған (әсіресе ауыл тұрғындарында). Сонымен қатар қазіргі капиталистік рухтағы феодалдық формалар мен қатынастар да бар.[7]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуМалайзиядағы малайлықтар негізінен ауыл тұрғындары. Ауылдық елді мекендер (кампунг) сызықтық, орналасқан. Дәстүрлі тұрғын үйлер – бұл іргеде, кейде суда, жағаға жақын жерде, көбінесе құрлықта, ылғалдылықтан, жануарлардан, жаулардан, кейде жерден бірнеше метр биіктікке дейін қауіпсіз болу үшін салынған ғимараттар. Ауылдар әдетте төбелерде, пальмалар арасында орналасқан және жиі биік бамбуктан жасалған, бақтармен қоршалған. Үйлері қаңқалы, бір бөлмелі, төртбұрышты, ашық верандасы бар дәстүрлі тұрғын үй. Ғимараттар үшін негізгі материал - бамбук, сирек тақталар немесе тас. Үйдің жиһаздары сирек және төсеніштерден, бамбуктан жасалған әртүрлі ыдыстардан, қыш және металл ыдыстардан және т.б. тұрады.[8]
Дәстүрлі киімдері
өңдеуЕрлердің дәстүрлі киімі ұзын көйлек пен шалбардан (баджу мелаю) және белге оралып, шалбардың үстіне ілінетін саронгтан тұрады. Бас киім — қалпақ-сонгкок, бүктелген бас орамал — танджак немесе тенгколок киеді. Әйелдер саронг пен ұзын, бос блузка (баджу курунг) немесе саронгпен қысқа, тығыз блузка (баджу кебая), оған қоса әйелдер қаусырмалы жемпір киеді. Соңғы кезде, малайлық ер адамдар қазіргі еуропалық үлгідегі киімге көшуде.[9]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуМалайлықтар көкөніс, балық немесе ет гарнирімен пісірілген күрішті жейді. Мерекелік тағамдар - палау, ешкі немесе тауық етінен жасалған кішкене кәуәп.[10]
Фольклоры
өңдеуМалай фольклорының ең көне үлгілеріне қастандықтар мен арбау (мантра), рифмалық жұмбақтар (тека-теки), халық әндері, лирикалық және дидактикалық пантундар жатады. Жануарлар эпосының басты қаһарманы – ергежейлі бұғы пеландук (канчил), ал ертегілердің басты кейіпкері – Пак Кадок (Папа бұршақ), Пак Пандир (Остолоп ағай), Лебей Маланг (икемсіз маланг) және басқалар.[11]
Өнердің кейбір аспектілері тіпті әртүрлі халықтардың мәдени ерекшеліктерінің қосылуына ұқсайды. Мысалы, дәстүрлі малай музыкасы ислам және қытай формаларының күшті әсерлерін байқауға болады.Музыкадан басқа би театры Малайзияның мақтанышы. Өнер білгірлері ондағы португал, қытай және тай мәдениеттерінің ықпалын атап өтуде. Малайлықтар арасында силат (жекпе-жек өнері) және Малайзия халқы ерекше көзқараспен жеткізетін көлеңке театры танымал.[12]
Сілтеме
өңдеу
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Малайлар
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Үлкен Ресей энциклопедиясы. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малайлар. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Чебоксаров Н.Н. Малайлар. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малайлар. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия — Қазақ энциклопедиясы. — Алматы, 1998 Т. VI. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Әлем халықтары/Малайлар. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 317. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Брокгауз және Эфрон, Энциклопедиялық сөздік. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малайлар. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малай халқы, Оңтүстік-Шығыс Азия. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малайлықтар немесе малайзиялықтар.. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.
- ↑ Малайлықтар – «қытай» мәдениеті бар мұсылман халқы. Тексерілді, 23 қыркүйек 2024.