Жаңа Зеландия
Жаңа Зеландия (ағылш. New Zealand, мао. -{Aotearoa}-) — Тынық Мұхиттың оңтүстік-батыс жағында орналасқан екі (Солтүстік және Оңтүстік деп аталатын) аралдан, сонымен қатар басқа да ұсақ аралдардан (Стьюарт, Чатем, Кермадек, Кэмпбелл, т.б.) аралдарда орналасқан тәуелсіз мемлекет.
.svg)
Жергілікті Маори ұлты Жаңа Зеландияны Аотиароа (Ұзын Ақ Бұлт Елі) деп атайды. Жаңа Зеландия қарамағына сонымен қатар Куук аралдары Найю (өзін-өзі басқарғанымен еркін құрамында); Токелау; Росс Тәуелділігі (Жаңа Зеландияның Антарктикадағы территориясы).
Халқының басым бөлігі Еуропалықтар, ал ежелгі Маори тұрғындары ең ірі кіші ұлттардың бірі, Азиялықтар мен Маориге жатпайтын Полинезиліктер көбінесе урбанды аудандарда кезедеседі.
Жер аумағы – 270,5 мың км². Бұған қоса Жаңа Зеландия Антарктиканың бір бөлігін (жалпы аумағы 414,4 мың км²) сырттай меншіктенеді. Астанасы – Веллингтон. Халқы – 4,9 млн. адам (2021). Тұрғындардың 79,5%-ы – жаңазеландықтар (негізінен, Ұлыбританиядан шыққан еуропалықтар), 14,5%-ы – маорилер (жергілікті тұрғындар), 6%-ы – азиялықтар, полинезиялықтар, т.б. этникалық топтар. Ресми тілі – ағылшын тілі. Халқының көпшілігі христиан дінінің протестант тармағын ұстанады. Жаңа Зеландия – Британ Достастығына кіретіндіктен, мемлекет басшысы Ұлыбритания королевасы болып есептеледі. Оны 5 жылға генерал-губернатор тағайындайды. Заң шығарушы органы – бір палаталы парламент. Атқарушы билік премьер-министр басқаратын үкіметтің қолында. Министрлер Кабинеті жеңіске жеткен партия мүшелерінен жасақталады. Ақша бірлігі – Жаңа Зеландия доллары. Әкімшілік жағынан 10 провинцияға бөлінеді. Ұлттық мерекесі – Вайтанги күні (6 ақпан). Осы күні (1840 ж.) Ұлыбритания үкіметі мен жергілікті маори тайпалары Вайтанги өзені бойында келісімге келіп, жергілікті тайпалар, еуропалық қоныс аударушылар және Ұлыбритания біріккен корольдігі арасындағы қарым-қатынас анықталды.
Табиғаты
өңдеу
Жаңа Зеландияның географиясы оның Тынық мұхитының оңтүстігінде, су жарты шарының орталығына жақын орналасуымен анықталады. Ел екі негізгі аралдан тұрады, Солтүстік арал (Те Ика-а-Мауи) және Кук бұғазы арқылы бөлінген Оңтүстік арал (Те Вайпоунаму). Екі негізгі аралдың жалпы аумағы 268 000 шаршы шақырымды құрайды, оның ең көп ені 400 шақырым және солтүстік-солтүстік-шығыс осі бойынша ұзындығы 1600 шақырымнан асады.[3]
Жаңа Зеландияда 700-ден астам кішігірім аралдар бар, ең үлкен бес арал - Стюарт аралы, Чатам аралы, Ұлы Барьер аралы, Д'Урвилл аралы және Вайхеке аралдары. Елдің 15 000 шақырымға жуық жағалау сызығы бар және оның ерекше экономикалық аймағы жер аумағынан 15 еседен астам алып жатқан әлемдегі ең ірі аймақтардың бірі болып табылады.
Оңтүстік арал Жаңа Зеландиядағы ең үлкен құрлық болып табылады және оның ұзындығы бойынша Оңтүстік Альпі арқылы бөлінген. 3000 метрден асатын 18 шыңы бар, олардың ең биік шыңы Аораки/Кук тауы 3724 метр. Фиордландтың тік таулары мен терең фиордтары Оңтүстік аралдың осы оңтүстік-батыс бұрышындағы мұз дәуірінің ауқымды мұздануын жазады. Солтүстік арал аз таулы, бірақ вулканизммен ерекшеленеді. Белсенділігі жоғары Таупо жанартау аймағы Солтүстік аралдың ең биік тауы Руапеху тауы арқылы кесілген үлкен жанартаулық үстірт қалыптастырды.
Ел өзінің әр түрлі топографиясына, мүмкін оның толқындардан жоғары шығуына Тынық мұхиты мен Үнді-Австралия плиталары арасындағы динамикалық шекараға қарыздар. Жаңа Зеландия Зеландияның бір бөлігі болып табылады, ол Гондвана суперконтинентінен бөлініп шыққаннан кейін біртіндеп су астында қалған Австралияның жартысына жуығы микроконтинент. Шамамен 25 миллион жыл бұрын плиталардың тектоникалық қозғалыстарының ауысуы аймақты бұза бастады. Бұл қазір Альпі жарылысының жанындағы жер қыртысының қысылуынан пайда болған Оңтүстік Альпіде айқын көрінеді. Басқа жерлерде пластинаның шекарасы бір тақтаның екіншісінің астына түсіп, оңтүстікте Пусегур шұңқырын, Солтүстік аралдан шығысқа қарай Хикуранги шұңқырын және одан әрі солтүстікте Кермадец және Тонга шұңқырларын шығарады.
Жаңа Зеландия Австралиямен бірге Аустралазия деп аталатын аймақтың бөлігі болып табылады және ол Полинезия деп аталатын географиялық және этнографиялық аймақтың оңтүстік-батыс шеткі бөлігін құрайды. Океания - Австралия континентін, Жаңа Зеландияны және жеті континенттік модельге кірмейтін Тынық мұхитындағы әртүрлі аралдық елдерді қамтитын кеңірек аймақ.
Жаңа Зеландияның әртүрлі пейзаждары Квинстаун маңындағы ауылдық көріністерді, Батыс жағалаудағы Хокитика шатқалын, Тонгариро тауындағы Изумруд көлдерін және Ганн көлін қамтитын көріністермен бүкіл әлемнен туристерді тартады.
Биоәртүрлілік
өңдеу
Жаңа Зеландияның биоәртүрлілігіне оның ұзақ оқшаулану кезеңі әсер етеді, бұл әлемнің басқа бөліктерінде кездесетін жыртқыштар мен бәсекелестер болмаған кезде бірегей түрлердің дамуы мен әртараптануына мүмкіндік берді. Елдің оқшаулануы сонымен қатар оның жергілікті түрлерінің көпшілігі эндемикалық екенін білдіреді, яғни олар Жердің басқа еш жерінде кездеспейді.[4]
Жаңа Зеландияның флорасы ерекше және әртүрлі, жергілікті тамырлы өсімдіктердің 2000-нан астам түрі бар. Бұл өсімдіктердің шамамен 82% эндемикалық болып табылады, олардың көпшілігі елдің ерекше экологиялық жағдайларына, мысалы, жауын-шашынның көп түсуіне және аз қоректік топыраққа бейімделуін көрсетеді. Жаңа Зеландияның туған ормандары да ерекше назар аударады, оның екі негізгі түрі бар, оларда подокарптары бар кең жапырақты ағаштар немесе салқын климатта оңтүстік бук басым болады.[5][6]
Жаңа Зеландияның фаунасы да ерекше және алуан түрлі, құстардың, бауырымен жорғалаушылардың, жәндіктердің және теңіз сүтқоректілерінің әлемнің басқа ешбір жерінде кездеспейтін көптеген түрлері бар. Елдің ормандарында бір кездері құстар басым болды, көптеген түрлер сүтқоректілердің жыртқыштарының болмауына байланысты ұшуға қабілетсіздік сияқты ерекше бейімделулерге ие болды. Дегенмен, адамдардың келуі және егеуқұйрықтар, күзендер және қарақұйрықтар сияқты жергілікті емес түрлердің енгізілуі көптеген жергілікті құс түрлерінің, соның ішінде әйгілі моа мен Хааст қыранының жойылып кетуіне немесе қатты төмендеуіне әкелді.[7]
Жаңа Зеландиядағы бауырымен жорғалаушылар да назар аудартады, оның бірегей морфологиясы мен мәртебесіне байланысты тірі қазба ретінде қарастырылған иконалық туатара ежелгі тәртіптің соңғы аман қалған мүшесі. Елдегі бақа түрлері де ерекше қызықты, қарабайыр және эндемикалық Leiopelmatidae тұқымдасы небәрі төрт түрден тұрады. Вета сияқты омыртқасыздар Жаңа Зеландияда да кездеседі, олардың көпшілігі елдің қоршаған орта жағдайына бірегей бейімделулерін көрсетеді.
Жаңа Зеландия өзінің биоәртүрлілігіне қарамастан, адам әрекетінің салдарынан түрлердің айтарлықтай жоғалуына ұшырады. Адам келген сәттен бастап елдегі омыртқалы жануарлар түрлерінің шамамен жартысы жойылып кетті немесе айтарлықтай азайып кетті, олардың көпшілігі тіршілік ету ортасының бұзылуы, енгізілген жыртқыштар және аң аулау салдарынан жойылды. Дегенмен, ел сонымен қатар аралдағы қорықтар, зиянкестермен күресу, жабайы табиғатты көшіру, қоректену және қорғалатын аумақтарды экологиялық қалпына келтіру сияқты қалған жабайы табиғатты қорғаудың бірнеше инновациялық стратегияларын бастады.
Тарихы
өңдеуЖаңа Зеландияға 10 – 14-ғасырларда Полинезиядан қазіргі маорилердің арғы аталары келіп қоныстанған. Еуропалықтардан ең бірінші барған адам голландиялық теңізші Абел Тасман (1642) болды. Екінші рет 18-ғасырдың 2-жартысында ағылшын теңізшісі Джеймс Кук барып, зерттеу (1769) жүргізді. 19-ғасырда аралдарға еуропалықтар қоныс теуіп, жергілікті тұрғындарды қуғынға ұшыратты. 1840 ж. Ұлыбритания өз отарына айналдырды. Маорилердің көтерілістері (1843 – 72) қатал басып-жаншылды. Алтын кендерінің ашылуына байланысты қоныстанушылар көбейіп кетті. Ел 1907 ж. доминион мәртебесіне ие болып, 1931 ж. ішкі-сыртқы дербестігі күшейтілді. 1945 ж. БҰҰ-ның мүшелігіне өтті. 2-дүниежүзілік соғыс жылдарында Жаңа Зеландия әскерлері Грекиядағы, Солтүстік Африкадағы және Жапонияға қарсы соғыс қимылдарына қатысқан. Соғыстан кейін елдің Ұлыбританиямен саяси байланысы нашарлап, АҚШ-пен саяси және әскери ынтымағы күшейді. АҚШ жағында Корея соғысына (1950 – 53), Вьетнаммен соғысқа (1965 – 70) қатысты.
Экономикасы
өңдеуЖаңа Зеландия – өндірісі мен ауыл шаруашылығы дамыған ел. Ішкі жиынтық өнім жеке адамға шаққанда 16786 АҚШ долларын құрайды. Өнеркәсібінің негізгі салалары: тамақ, қағаз шығару, машина жасау, химия, тігін, т.б. Соңғы жылдары экспортқа балық шығару жедел дамып келеді. Жаңа Зеландия ет-сүт өнімдерін өндіруден, қой өсіруден дүние жүзінде жетекші орында. Әлемдегі сүт өнімдерінің 25%-ын шығарады. Жыл сайын миллион тоннадан аса ет, 200 мың тонна жүн (Австралиядан кейін 2-орын) өндіреді. Экспортқа тауар шығарудан жан басына шаққанда Жаңа Зеландия дүние жүзінде 1-орын алады. Өндірілген өнімдердің 30%-ы экспортқа шығарылады. Олар, негізінен: ет, сүт, жүн, жеміс-жидек, балық, ағаш өнімдері. Импорттың 40%-ын машина, құрал-жабдықтар, көлік құралдары құрайды. Қалған бөлігі шикізаттар мен мұнай, химия өнімдеріне тиесілі. Қазақстан мен Жаңа Зеландия арасында дипломатиялық қарым-қатынас 1993 ж. 10-тамызда орнады.
Сыртқы саясаты
өңдеуТарих
өңдеуТарихтың алғашқы кезеңінде сыртқы сауда мен сыртқы саясат британдық отаршылдық Үкіметке берілді. 1923 және 1926 жылдардағы империялық конференцияларда Жаңа Зеландия саяси келісімдерге қол қоя алады деп шешілді және алғашқы осындай келісім (Жапониямен) 1928 жылы ратификацияланды. 1939 жылы 3 қыркүйекте Жаңа Зеландия Ұлыбританияға қосылып, Германияға соғыс жариялады. 1951 жылы Ұлыбритания Еуропадағы мүдделеріне көбірек көңіл бөле бастады, ал Жаңа Зеландия, Австралия және АҚШ АНЗЮС шартын жасасты.
Жаңа Зеландияның Тынық мұхитындағы арал мемлекеттерінің саяси өміріне қатысуы байқаланды. Жаңа Зеландияға гуманитарлық көмектің едәуір бөлігі осы елдерге барды, көптеген жергілікті тұрғындар жұмыс іздеп Жаңа Зеландияға көшті.
Сауда қатынастары
өңдеуЖаңа Зеландияның сыртқы саясаты басқа елдермен сауда қатынастарын кеңейтуге бағытталған. Сыртқы саясаттағы ең маңызды жетістіктердің бірі премьер-министр Хелен Кларк (1999-2008) кезінде Қытаймен еркін сауда туралы келісімнің жасалуы болды. МакГроу бұл Кларк үкіметінің сыртқы саясат саласындағы ең үлкен жетістігі болуы мүмкін деп санайды. Сонымен қатар, Кларк үкіметі Австралиямен және АСЕАН-ның он елімен (Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің қауымдастығы) еркін сауда туралы келісім жасады.
Қазіргі уақытта Жаңа Зеландияның Австралия, Бруней, Чили, Қытай, Гонконг, Сингапур, Таиланд және Ұлыбританиямен еркін сауда туралы келісімдері бар. Жаңа еркін сауда келісімдері АСЕАН және Малайзиямен келіссөздер жүргізілуде. Ел сонымен қатар ДСҰ-ның Доха даму күн тәртібіне қатысады және 2006 жылдың шілдесіндегі соңғы келіссөздердің сәтсіз аяқталуына көңілі қалды.
Лейборист-НЗ Бірінші коалициялық үкіметі Ұлыбритания, Австралия, Канада және басқа елдермен жақынырақ Достастық экономикалық қатынастары (CCER) туралы келісімге бастамашылық жасауға, сондай-ақ Ресей-Беларусь-Қазақстан Кеден одағымен Еркін сауда туралы келісімге жұмыс істеуге міндеттенді.
Жаңа Зеландияның негізгі экспорты азық-түлік, әсіресе сүт өнімдері, ет, жеміс-жидек және балық болып табылады. Еліміздегі ауыл шаруашылығы өнімдерінің 95 пайызы экспортталады. Басқа маңызды экспортқа ағаш, механикалық және электр жабдықтары жатады. Экспорттың шамамен 46%-ы ауыл шаруашылығына жатпайды. Туризм халықаралық сауданың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады, көлік пен саяхат елдің экспорттық саудасының шамамен 20% құрайды. Жаңа Зеландияда минералды ресурстардың көп мөлшері болмаса да, ол көмір, мұнай, алюминий және табиғи газ өндіреді.
Қытай Жаңа Зеландияның ең үлкен импорт көзі, одан кейін Австралия, АҚШ, Жапония және Сингапур. Экспорттың ең үлкен бағыттары Австралия, Қытай, АҚШ, Жапония және Оңтүстік Корея болып табылады. Жаңа Зеландияның ең ірі сауда серіктестерімен 2011 жылғы сауда көрсеткіштері төмендегідей:
| Ел | Импорттар | Экспорт | Ел | Импорттар | Экспорт |
|---|---|---|---|---|---|
 Аустралия |
7,377 | 10,858 |  Сауд Арабиясы |
918 | 691 |
 Қытай |
7,439 | 5,887 |  Сингапур |
2,163 | 812 |
 Германия |
1,993 | 775 |  Корея Республикасы |
1,453 | 1,674 |
 Жапония |
2,921 | 3,439 |  Тайланд |
1,330 | 731 |
 Малайзия |
1,478 | 874 |  Ұлыбритания |
1,267 | 1,544 |
 Катар |
1,041 | 2 |  АҚШ |
5,025 | 3,997 |
 Ресей |
1,204 | 280 | Барлығы (әлем) | 46,857 | 47,710 |
Сыртқы байланыстар
өңдеуЖаңа Зеландия көпжақтылықты, аймақшылдықты және халықаралық құқық пен адам құқықтарын ұстануды бірінші орынға қоятын өзінің ерекше сыртқы саяси көзқарасымен танымал.
Жаңа Зеландияның көпжақты көзқарасының ең көрнекті мысалдарының бірі оның Біріккен Ұлттар Ұйымына ұзақ уақыт бойы қатысуы болып табылады. Жаңа Зеландия 1945 жылы құрылғаннан бері БҰҰ-ның мүшесі болды және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінде бірнеше рет қызмет етті, оның ішінде 2015-2016 жылдар аралығында тұрақты емес мүше ретінде. Ел сонымен қатар қарусыздану және қарусыздану мәселелерін белсенді жақтаушы болды. таралуды қамтамасыз етті және 1990 жылдары Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа (ЯСЖТШ) келіссөздер жүргізуде маңызды рөл атқарды.
Тынық мұхиты аймағында Жаңа Зеландия шағын аралдық мемлекеттерді қолдауда және аймақтық тұрақтылықты ілгерілетуде тарихи жетекші рөл атқарды. Ел климаттың өзгеруі, тұрақты даму және қауіпсіздік сияқты аймақтық мәселелерді шешу үшін Тынық мұхиты аралдарының 18 елін біріктіретін Тынық мұхиты аралдары форумының негізін қалаушы мүшесі болып табылады. Жаңа Зеландия сондай-ақ Тынық мұхиты аралдары елдеріне дамуға елеулі көмек көрсетті және аймақтық сауда-экономикалық интеграцияны ілгерілету үшін бірнеше бағдарламаларды жүзеге асырды.
Жаңа Зеландияның Австралиямен қарым-қатынасы оның сыртқы саясатының тағы бір маңызды аспектісі болып табылады. Екі ел бір-бірімен тығыз тарихи және мәдени байланыста және аймақтық және жаһандық мәселелер кешенінде ынтымақтасады. ANZUS қауіпсіздік келісіміне қосымша, Жаңа Зеландия мен Австралия екі ел арасында еркін сауда аймағын құрған Австралия-Жаңа Зеландия тығыз экономикалық байланыстар сауда келісімі (ANZCERTA) сияқты бастамалар бойынша ынтымақтасады.
Жаңа Зеландияның Америка Құрама Штаттарымен қарым-қатынасы күрделірек болды. Екі ел тығыз экономикалық байланыстарды бөлісіп, лаңкестікпен күрес және барлау мәліметтерін алмасу сияқты бірқатар мәселелер бойынша ынтымақтаса отырып, Жаңа Зеландияның ядролық қаруға қарсы саясаты қарым-қатынаста мерзімді шиеленістерге әкелді. 1980 жылдары Америка Құрама Штаттары Жаңа Зеландияның өз порттарынан ядролық және ядролық қарулы кемелерге тыйым салу туралы шешіміне жауап ретінде ANZUS бойынша өзінің міндеттемелерін тоқтатты. ANZUS келісімі техникалық тұрғыдан Австралия мен Америка Құрама Штаттары арасында күшінде болғанымен, Жаңа Зеландия мен Америка Құрама Штаттары арасында одақ толығымен қалпына келтірілген жоқ.
Ақырында, Жаңа Зеландияның әскери күштері бітімгершілік операциялар мен жауынгерлік миссияларға қатысуды қоса алғанда, халықаралық қатысудың ұзақ тарихы бар. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан бері Жаңа Зеландия Босния, Шығыс Тимор және Ауғанстан сияқты қақтығыс аймақтарына персоналын орналастырып, жаһандық бітімгершілік күш-жігерінде белсенді рөл атқарды. Соңғы жылдары Жаңа Зеландия да аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты ілгерілету жөніндегі кең ауқымды күш-жігерінің бөлігі ретінде Жапония және Сингапур сияқты аймақтық серіктестермен қорғаныс саласындағы ынтымақтастығын арттырды.
Әскери
өңдеуЖаңа Зеландия өзінің географиясын ескере отырып, оның аумақтық тұтастығы мен оның территориясына тікелей қауіп төндірмейді.
Дереккөздер
өңдеу- ↑ a b c d New Zealand. International Monetary Fund. Тексерілді, 9 қазан 2018.
- ↑ Human Development Report 2018. Human Development Report United Nations Development Programme. Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
- ↑ Walrond Carl Natural environment – Geography and geology // Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.
- ↑ Cooper, R.; Millener, P. (1993). "The New Zealand biota: Historical background and new research". Trends in Ecology & Evolution 8 (12): 429–33. doi:10.1016/0169-5347(93)90004-9. ISSN 0169-5347. PMID 21236222.
- ↑ New Zealand Wild Life — Penguin Books. — ISBN 9780143568896.
- ↑ Collins Field Guide to New Zealand Wildlife — HarperCollins. — P. 14. — ISBN 978-1-86950-300-0.
- ↑ Frequently asked questions about New Zealand plants. New Zealand Plant Conservation Network (May 2010).