Мария Гепперт-Майер
Мария Гепперт-Майер (нем. Maria Göppert-Mayer; 28 маусым 1906, Катовице, Пруссия Корольдігі, Герман империясы — 20 ақпан 1972, Сан-Диего, Калифорния) — физик, Нобель сыйлығының лауреаты физика бойынша (1963 жылғы сыйлықтың жартысын Ганс Йенсенмен бірге «ядроның қабықшасының құрылымын ашқаны үшін» алды; сыйлықтың екінші жартысы «атом ядросы мен элементар бөлшектер теориясына қосқан үлесі, әсіресе симметрияның негізгі принциптерін ашу және қолдану арқылы ашқаны үшін» Юджин Вигнерге берілді).
| Мария Гепперт-Майер | |
| нем. Maria Göppert-Mayer | |
 | |
| Туған күні | |
|---|---|
| Туған жері | |
| Қайтыс болған күні | |
| Қайтыс болған жері | |
| Ғылыми аясы |
физика, ядролық физика, радиоактивтілік, CM, теориялық физика, физикалық химия, фотохимия және статистикалық механика |
| Жұмыс орны |
Джонс Хопкинс университеті |
| Альма-матер |
Геттинген университеті (1930) |
| Ғылыми жетекші | |
| Марапаттары | |
 Сыртқы медиафайлдар
| |
|---|---|
|
Мария Гепперт-Майер |
|
|
Джозеф Майер, Мария Гепперт-Майер және Макс Борн. Бад-Пирмонт, 1964 |
АҚШ Ұлттық ғылым академиясының мүшесі (1956).
Өмірбаяны
өңдеуМария Гепперт-Майер педиатрия профессоры Фридрих Гепперт пен оның әйелі, тіл және әдебиет мұғалімі Мария Гепперттің отбасындағы жалғыз бала. 1910 жылы отбасы Геттингенге көшті, оның әкесі университетте педиатрия профессоры болып тағайындалды. Мария кішкентай кезінен университет студенттері мен оқытушыларымен, Энрико Ферми, Вернер Гейзенберг, Поль Дирак және Вольфганг Паули сияқты зиялы қауыммен қоршалған. 1924 жылы ол университетке түсу емтиханын (Abitur) тапсырып, күзде сонда қабылданды. Ол Макс Борнның, Джеймс Фрэнктің және Адольф Виндоустың дәрістерін тыңдады. 1930 жылы ол Джеймс Фрэнктің әріптесі Джозеф Эдвард Майерге үйленді. Көп ұзамай олар АҚШ-қа — Майердің отанына көшті.
Келесі бірнеше жылда Гепперт-Мейер 1931—1939 жылдар аралығында Балтимордағы Джонс Хопкинс университетінде және 1940—1946 жылдары Колумбия университетінде тегін сабақ берді. Осыдан кейін ол Чикаго университетінде сабақ берді. Бір жағынан, Ұлы Депрессияға байланысты, екінші жағынан, ол күйеуі профессор болған университеттерде жұмыс істегендіктен, ақылы жұмысқа орналасу мүмкін болмады және отбасылық байланыстарды пайдаланды деп айыпталуы мүмкін. 1940 жылы күйеуімен бірге «Статистикалық механика» кітабын шығарды.
1946 жылы Аргонна ұлттық зертханасы құрылғаннан кейін Гепперт-Майерге теориялық физика кафедрасының аға ғылыми қызметкері ретінде толық емес жұмыс уақыты ұсынылды. Дәл сол кезде ол ядроның қабық үлгісін жасады, ол үшін физика бойынша Нобель сыйлығын алды.
Гепперт-Майер моделі ядролық физикада сиқырлы сандардың болуын — атомдық салмағы 2, 8, 20, 28, 50, 82 және 126 болатын элементтердің өте тұрақты болатынын түсіндірді. Түсіндірудің мәні нуклондардың спин-орбиталық әрекеттесуінде жатыр, нәтижесінде ядрода нуклондардың мүмкін саны 2, 6, 10 және т.б. қабықтар түзіледі. Келесі қабықты толтыру кезінде ядроның өте тұрақты конфигурациясы алынады. Өзінің сипаттамасы бойынша:
Вальс ойнайтын жұптары бар бөлмені елестетіңіз. Олар бөлмеде шеңберлермен вальс билейді делік, олардың кейбіреулері басқаларының ішінде жатыр. Енді бір шеңберге екі жұп қоюға болатынын елестетіп көріңіз, егер олардың біреуі шеңберді сағат тілімен, екіншісі сағат тіліне қарсы сипаттаса. Енді мынаны қосайық – жұптар шеңбер бойымен қозғала отырып, өз осінің айналасында да айнала берсін. Бірақ сағат тілімен айналатын барлық жұптар да сағат тілімен айналмайды —кейбіреулер сағат тіліне қарсы айналады. Дәл сол нәрсе шеңберді сағат тіліне қарсы бағытта сипаттайтын жұптармен болады —кейбіреулер сағат тіліне қарсы, кейбіреулері сағат тіліне қарсы айналады.
Шамамен сол уақытта, одан тәуелсіз неміс физигі Ганс Йенсен ядроның қабық үлгісінің бірдей теориясын жасады. 1955 жылы олар бірлесіп «Ядроның қабықша моделінің элементарлық теориясы» кітабын жазды[1]. 1963 жылы Нобель сыйлығын алған соң Гепперт-Мейер: «Жұмысты жасау, ол үшін сыйлық алудан екі есе қызықты болды», — деді.
1940 жылдардың соңы мен 1950 жылдардың басында ол Эдвард Теллер үшін радиацияны сіңіру бойынша есептеулер жүргізді, бұл сутегі бомбасын жасауда қолданылған болуы мүмкін.
Гепперт-Мейер қайтыс болғаннан кейін Американың физикалық қоғамы оның құрметіне ғылыми мансабының басында жас физик-әйелге берілетін сыйлықты тағайындады. Кандидаттық дәрежесі бар кез келген әйел ақша ала алады, сонымен қатар төрт жетекші ғылыми мекемеде өзінің зерттеу тақырыбы бойынша дәріс оқи алады. Чикаго университеті жыл сайын көрнекті жас ғалым немесе инженер әйелге сыйлық беріледі. Калифорния университетінде, Сан-Диегода жыл сайынғы Гепперт-Майер симпозиумы өтеді, ол заманауи ғылымды талқылау үшін әйел зерттеушілерді біріктіреді.
Әдебиетте
өңдеуГрегори Бенфордтың «Уақыт панорамасы» романында айтылған:
- ...Гордон мұқият қарап, Мария Гепперт-Майерді — факультеттегі жалғыз әйелді таныды. Ол жақында инсульт алған еді, қазір сирек көрінді, дәліздерде елес сияқты қозғалады. Денесінің сол жағы жартылай сал болып, сөйлей алмай қалған. Бетінің терісі салбырап кетіпті, ол қатты шаршаған сияқты көрінді, бірақ оның көзінде өшпес ақыл жарқырады...
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Гепперт-Майер М., Йенсен И., Элементарная теория ядерных оболочек, Иностранная литература, М., 1958 (перевод на русский под ред. Д. Д. Иваненко)
Әдебиет
өңдеу- Храмов Ю.А.Гепперт-Майер Мария (Гепперт Майер) // Физиктер: Өмірбаяндық нұсқаулық / Ред. А. И. Ахиезер. - Ред. 2-ші, өңд. және қос. – М.: Наука, 1983. – Б.80. – 400 б. — 200 000 дана.
Сілтемелер
өңдеу- М.Гепперт-Майер. «Ядролық снарядтар» сайтында Мұрағаттық көшірме // Успехи Физических Наук, 82-том, 4-шығарылым, 1964 жылғы сәуір
- Нобель комитетінің веб-сайтынан алынған ақпарат сайтында Мұрағаттық көшірме (ағыл.)
- Мария Гепперт-Майердің өмірбаяны (ағыл.)
- Мария Гепперт-Майер: Ла беллеза де Геттинген